Postanowienie z dnia 1997-05-28 sygn. III CKU 24/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKU 24/97

Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 28 maja 1997 r.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej po rozpoznaniu na rozprawie sprawy z powództwa Edwarda Z. przeciwko Skarbowi Państwa - Prokuratorowi Wojewódzkiemu w L. o zapłatę na skutek kasacji Rzecznika Praw Obywatelskich, RPO/206674/96/II/JP, od postanowienia o odrzuceniu pozwu, zawartego w wyroku Sądu Wojewódzkiego w Lublinie z dnia 3 października 1996 r. I C 175/96 - postanowił odrzucić kasację.

Uzasadnienie

Powód domaga się zasądzenia od Skarbu Państwa - Prokuratora Wojewódzkiego w L. reszty wynagrodzenia wraz z odsetkami za opracowanie opinii z dziedziny księgowości na zlecenie Prokuratora Rejonowego w L. w sprawie 6 Ds 613/93/s.

Pozwany wniósł o odrzucenie pozwu.

Sąd Wojewódzki w Lublinie, wyrokiem z 3.X.1996 r. I C 175/96: 1) odrzucił pozew o zapłatę kwoty 8.138,32 zł; 2) zasądził od pozwanego na rzecz powoda odsetki ustawowe od kwoty 1.486,68 zł za okres od 9.V.1995 r. do dnia zapłaty; 3) oddalił powództwo w pozostałej części; 4) zniósł między stronami koszty procesu.

Sąd Wojewódzki przyjął, że roszczenie o zapłatę wynagrodzenia za wydanie opinii na zlecenie Prokuratury nie ma charakteru cywilnoprawnego i dlatego nie jest dopuszczalna droga sądowa dla jego dochodzenia (art. 1 i 199 § 1 pkt 1 k.p.c.). Natomiast - zdaniem tego Sądu - Prokurator popadł w opóźnienie odnośnie zapłaty przyznanej już powodowi tytułem wynagrodzenia za wydanie opinii - kwoty 1.486,68 zł (art. 481 k.c.).

Wyrok powyższy stał się prawomocny.

Rzecznik Praw Obywatelskich złożył od niego, w części odrzucającej pozew i orzekającej o kosztach procesu, kasację w trybie art. 12 ust. 3 ustawy z 1.III.1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 189), zarzucając naruszenie art. 10 dekretu z 26.X.1950 r. o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym (Dz. U. Nr 49, poz. 445 ze zm.), a także art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c., które miało istotny wpływ na wynik sprawy, oraz wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie w tym zakresie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu w Lublinie do ponownego rozpoznania.

Pozwany wniósł o oddalenie kasacji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Instytucja biegłych występuje w różnego rodzaju postępowaniach, mających na celu rozstrzyganie spraw, a więc nie tylko w postępowaniu sądowym i przed organami ścigania, ale także w postępowaniu administracyjnym, przed rzecznikiem patentowym, ubezpieczycielem itd. Różny jest też stosunek prawny łączący biegłego z instytucją (urzędem, osobą), która go powołuje. Rozpoznawana sprawa dotyczy wynagrodzenia biegłego powołanego w postępowaniu karnym. Badanie zagadnienia dopuszczalności drogi sądowej dla dochodzenia przez biegłego wynagrodzenia za wydanie opinii ograniczone zostanie zatem do rozważań nad pozycją biegłego w sądowym postępowaniu karnym i cywilnym.

Biegły to osoba mająca wiadomości specjalne, wezwana przez organ procesowy do zbadania i wyjaśnienia w swej opinii istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności, których poznanie wymaga wiadomości specjalnych z zakresu nauki, sztuki, techniki lub rzemiosła (art. 278 § 1 k.p.c. i art. 176 § 1 k.p.k. z roku 1969; w dalszym ciągu niniejszego uzasadnienia cytowany będzie k.p.k. z wymienionego roku). Biegłym jest również osoba, która została wezwana w celu wydania opinii fachowej bez uprzedniego badania okoliczności faktycznych, np. osoba: 1) która została wezwana w celu złożenia opinii naukowej na temat, jaka ilość trucizny jest dawką śmiertelną dla organizmu ludzkiego, 2) wyjaśniająca ustalone zwyczaje lub miejscowe zwyczaje, jeśli ustawa wiąże z nimi określone skutki prawne (zob. m.in. art. 56, 65, 287, 298, 385, 394, 738, 856, 922 k.c.), 3) wydająca opinię stwierdzającą treść obcego prawa (art. 1143 § 3 k.p.c.).

Nazwa "biegły", użyta bez bliższego określenia w prawie procesowym, obejmuje: stałych biegłych sądowych, osoby powołane ad hoc w poszczególnych sprawach w charakterze biegłych, a także instytuty naukowe, naukowo-badawcze oraz zakłady specjalistyczne i instytucje powołane do udzielania opinii na żądanie organów procesowych.

2. Sąd (organ ścigania) - gdy idzie o biegłych, będących osobami fizycznymi - powołuje do tej funkcji bądź osobę spośród stałych biegłych sądowych, bądź inną osobę mającą potrzebne wiadomości specjalne (art. 178 i 274 k.p.k. oraz art. 278 k.p.c.).

Stałych biegłych sądowych ustanawia przy sądzie wojewódzkim prezes tego sądu (art. 126 § 1 ustawy z 20.VI.1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych, tekst jedn. Dz. U. z 1994 r., Nr 7, poz. 25 ze zm. oraz § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 8.VI.1987 r. w sprawie biegłych sądowych i tłumaczy przysięgłych, Dz. U. Nr 18, poz. 112). Decyzja prezesa sądu wojewódzkiego w przedmiocie ustanowienia biegłym lub odmowy ustanowienia ma charakter decyzji administracyjnej (por. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 29.IV.1992 r. III AZP 3/92, OSNCP 1992, Nr 10, poz. 172 oraz postanowienie NSA z 18.X.1991 r. II SA 392/91, ONSA 1992, Nr 3-4 poz. 67).

3. Biegłego powołuje sąd (organ ścigania) postanowieniem, określając zakres jego zadań (art. 176 § 1 k.p.k. oraz art. 278 i 279 k.p.c.). Osoba powołana na biegłego w postępowaniu cywilnym może jedynie wyjątkowo (w określonych przypadkach) nie przyjąć włożonego na nią obowiązku (art. 280 k.p.c.), w postępowaniu karnym zaś podkreślony jest mocno obowiązek pełnienia czynności biegłego przez każdą osobę, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie (art. 178 k.p.k.). Biegły zostaje dopuszczony w pewnym sensie do funkcji jurysdykcyjnych jako pomocnik sądu w wypadkach wymagających wiadomości specjalnych. Dlatego biegły podlega wyłączeniu, podobnie jak sędzia (art. 179 § 1 k.p.k. i art. 281 k.p.c.). Rola procesowa biegłego wykazuje też pewne podobieństwo do roli świadka i dlatego stosuje się do niego niektóre przepisy dotyczące świadków (zob. np. art. 180 § 1 i 3 k.p.k. oraz art. 280, 282, 287, 289 k.p.c.).

4. Prawa biegłego do wynagrodzenia za wykonaną pracę oraz do innych należności są jednolicie unormowane. Określa je w szczególności dekret z 26.X.1950 r. o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym (Dz. U. Nr 49, poz 445) oraz wydane na jego podstawie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18.XII.1975 r. w sprawie kosztów przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych w postępowaniu sądowym (Dz. U. Nr 46, poz. 254 ze zm.). Z art. 1 wymienionego dekretu wynika, że jego przepisy stosuje się przed sądami oraz innymi władzami i organami wymiaru sprawiedliwości, jeżeli szczególne przepisy ustawowe nie stanowią inaczej, natomiast "przez oznaczenie «sąd» rozumie się sąd, władzę lub organ, które dokonują odnośnej czynności urzędowej". Dekret ten i rozporządzenie wykonawcze mają zatem zastosowanie również i w postępowaniu przygotowawczym, prowadzonym przez prokuratora. Artykuł 10 dekretu stanowi, że wysokość wynagrodzenia biegłego określa sąd (w rozpoznawanym przypadku prokurator), uwzględniając wymagane od biegłego kwalifikacje, potrzebny do wydania opinii nakład pracy i poświęcony czas, a także w miarę potrzeby pokrycie wydatków niezbędnych do wykonania zleconej pracy, przepisy wykonawcze zaś - wydane z mocy delegacji zawartej w ust. 3 tego artykułu - ustalają taryfy wynagrodzenia biegłych dla poszczególnych ich kategorii bądź dla poszczególnych rodzajów postępowania sądowego. Taryfy te z reguły nie zawierają "sztywnych" kwot wynagrodzenia, lecz stwarzają możliwości dostosowania tego wynagrodzenia do indywidualnego przypadku.

Na postanowienie w przedmiocie wynagrodzenia, wydane przez organ pierwszej instancji, przysługuje biegłemu zażalenie, wyraźnie przewidziane w postępowaniu cywilnym (art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c.) i przyjęte - w drodze wykładni - również w postępowaniu karnym (uchwała składu siedmiu sędziów SN z 15.V.1975 r. VI KZP 9/75, OSNKW 1975, Nr 7, poz. 86), zarówno przed sądem, jak i w postępowaniu przygotowawczym, z tym że w tym ostatnim postępowaniu zażalenie rozpoznaje prokurator nadrzędny (art. 413 § 2 k.p.k.; trzeba zauważyć, że ustawa z 6.VI.1997 r. - Kodeks postępowania karnego, Dz. U. Nr 89, poz. 555, która jeszcze nie weszła w życie, w art. 459 § 3 i art. 465 § 2 przyjmuje takie samo rozwiązanie).

Z niespornego stanu faktycznego w rozpoznawanej sprawie wynika, że wynagrodzenie dla powoda przyznał postanowieniem Prokurator Prokuratury Rejonowej w L., zażalenie zaś rozpoznał Prokurator Prokuratury Wojewódzkiej w L. Nastąpiło to zatem zgodnie z cytowanymi wyżej przepisami.

5. Przytoczone - w wielkim skrócie - unormowania dotyczące biegłych świadczą o tym, że stosunek prawny, łączący sąd (lub organ ścigania) z biegłym, nie jest stosunkiem równoprawnych podmiotów, jak to ma miejsce w stosunku cywilnoprawnym. Stosunek ten wykazuje natomiast cechy nadrzędności sądu i podległości biegłego, gdyż zadanie biegłego jest jednostronnie wyznaczone przez organ, który go powołał i przez niego kontrolowane (por. uzasadnienie uchwały SN z 28.XI.1974 r. III CZP 76/74, OSNCP 1975, Nr 7-8, poz. 108). Stosunek ten jest przy tym stosunkiem złożonym, zawierającym tak elementy cywilnoprawne (np. przysługiwanie biegłemu odsetek za opóźnienie wypłaty wynagrodzenia, dla dochodzenia których dopuszczalna jest droga sądowa, zob. np. uchwałę SN z 19.III.1996 r. III CZP 22/96, Mon. Prawn. 1996, Nr 8, s. 290), jak i administracyjne, związane ze wspomnianym sposobem powołania biegłego i jego podległością organowi, który go powołał.

Z powyższych względów należy uznać, że Sąd Wojewódzki przyjął trafnie, iż sprawa o wypłatę wynagrodzenia dla biegłego nie ma charakteru cywilnoprawnego w rozumieniu art. 1 k.p.c. Przez sprawę cywilną w ujęciu materialnym należy bowiem rozumieć taką sprawę, w której ochrona prawna sprowadza się do wywołania skutku w zakresie stosunku cywilnoprawnego sensu largo, a więc stosunku osobistego, rodzinnego lub majątkowego, którego podmioty - na wypadek sporu - występują jako równoprawni partnerzy. Jeżeli choćby jeden z nich uzyskuje pozycję organu działającego z mocy swej władzy zwierzchniej, to stosunek taki nie jest stosunkiem cywilnoprawnym (por. orz. Trybunału Konstytucyjnego z 12.IV.1989 r. Uw 9/88/2, OTK 1989, s. 176, oraz orz. SN z 13.V.1958 r. 2 CR 384/58, OSPiKA 1960, z. 3, poz. 68). Stosunek prawny łączący biegłego i sąd (prokuratora), który go powołał, wykazuje pozycję dominującą tych organów i dlatego nie może być uznany za stosunek cywilnoprawny i w konsekwencji - sprawa o zapłatę wynagrodzenia dla takiego biegłego nie należy do drogi sądowej (art. 2 k.p.c.).

Należy tu przypomnieć, że pogląd, iż roszczenie biegłego o wynagrodzenie za sporządzenie na zlecenie prokuratora w postępowaniu przygotowawczym opinii nie podlega rozpoznaniu w drodze powództwa cywilnego, wypowiedział już Sąd Najwyższy w powołanej uchwale z 28.XI.1974 r.

Odrzucenie pozwu nastąpiło zatem bez naruszenia art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 10 cyt. dekretu o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym.

6. Niezależnie od powyższego należy przyznać rację wywodom Rzecznika Praw Obywatelskich, że prawo do ochrony sądowej, gwarantowane przez art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 167) oraz art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284 z uzup.) - zarówno w doktrynie jak i w orzecznictwie międzynarodowych organów kontroli przestrzegania praw człowieka - odnoszone jest do spraw o wynagrodzenie za wykonaną pracę w szerokim rozumieniu tego słowa, a więc i za pracę wykonaną przez biegłego.

Prawo wewnętrzne Polski - jak wspomniano wyżej - gwarantuje taką ochronę, gdy biegłego powołał sąd (cywilny lub karny), a nie gwarantuje - gdy organem powołującym był prokurator.

Stwierdzenie to nie mogło jednak mieć wpływu na rozstrzygnięcie. Sądy - a wśród nich i Sąd Najwyższy - związane były istniejącymi unormowaniami prawa wewnętrznego, wspomniany zaś brak skoordynowania obowiązujących przepisów to ewentualne zadanie dla legislatora. W dacie rozstrzygania sprawy zarówno przez Sąd Wojewódzki, jak i Sąd Najwyższy, w prawie polskim, w szczególności w Ustawie konstytucyjnej z 17.X.1992 r. (Dz. U. Nr 84, poz. 426 ze zm.), i w utrzymanych przez nią przepisach Konstytucji RP z 22.VII.1952 r. (Dz. U. z 1976 r., Nr 7, poz. 36 ze zm.) nie było wyraźnych norm tej treści, jakie znalazły się w art. 91 Konstytucji RP, uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe 2.IV.1997 r. i przyjętej w referendum konstytucyjnym 22.V.1997 r.

Dlatego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 393¹² k.p.c. w zw. z art. 12 ust. 3 ustawy z 1.III.1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 43, poz. 189).