Postanowienie z dnia 1999-11-04 sygn. II CKN 523/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 523/98

Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 4 listopada 1999 r.

Przewodniczący: Sędzia SN I. Koper (spr.).

Sędziowie SN: Z. Kwaśniewski, M. Sychowicz.

Sąd Najwyższy Izba Cywilna po rozpoznaniu w dniu 4 listopada 1999 r. na rozprawie sprawy z wniosku Tytusa B. przy uczestnictwie Teresy O. o podział majątku wspólnego na skutek kasacji wnioskodawcy od postanowienia Sądu Wojewódzkiego z dnia 23 stycznia 1998 r., postanawia: uchylić zaskarżone postanowienie i sprawę przekazać Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 14 listopada 1996 r. Sąd Rejonowy ustalił, że w skład majątku wspólnego wnioskodawcy i uczestniczki wchodzi udział wynoszący 6/8 cz. we współwłasności nieruchomości położonej przy ul. W. 8, stanowiącej działkę zabudowaną domem wielomieszkaniowym, nieruchomość położona w K., wkład i odsetki na rachunku przedpłaty

na samochód osobowy w P., wkład i odsetki na rachunku mieszkaniowej książeczki oszczędnościowej, materiały budowlane i samochód osobowy marki "Fiat 125p".

Sąd dokonał podziału majątku przez przyznanie na własność wnioskodawcy połowy udziału w nieruchomości wynoszącego 3/8 cz., obciążając wnioskodawcę dopłatą na rzecz uczestniczki w kwocie 2.250 zł.

Umorzył postępowanie w zakresie objętym ugodą sądową z dnia 12 września 1996 r. i oddalił dalszy wniosek.

W uzasadnieniu przytoczonego orzeczenia stwierdził, że po zawarciu ugody z dnia 12 września 1996 r. przedmiotem rozstrzygnięcia pozostaje kwestia przynależności do majątku wspólnego kwot: 2.217.393 starych złotych, którą uczestniczka podjęła ze wspólnego rachunku bankowego stron w lutym 1987 r. i 2.500.000 zł starych złotych stanowiącej odszkodowanie dla wnioskodawcy za wyprowadzenie się i wymeldowanie z mieszkania stron, zgodnie z ugodą stron z dnia 16 czerwca 1988 r., a nadto podział udziału w nieruchomości przy ulicy W. Co do obu wymienionych kwot uznał sąd, że nie należą do majątku wspólnego, nadto zaś stwierdził brak podstaw do zakwestionowania ważności i skuteczności czynności prawnych sprzedaży przez uczestniczkę jej udziałów w nieruchomości, a to wobec niewykazania przez wnioskodawcę, by jego interes został przez te czynności naruszony.

Sąd Wojewódzki postanowieniem z dnia 23 stycznia 1998 r. oddalił jako nieuzasadnioną apelację wnioskodawcy, który domagał się zmiany zaskarżonego nią postanowienia przez zaliczenie do majątku wspólnego kwot 2.217.393 i 2.500.000 starych złotych, a przy uznaniu za bezskuteczne czynności zbycia przez uczestniczkę jej udziału w nieruchomości, przeprowadzenie podziału w ten sposób, jakby czynności tych nie było i przyznanie wnioskodawcy w całości udziału we współwłasności wynoszącego 6/8 cz. lub też w takiej części jaka odpowiada sumie jego udziału oraz takiej części udziału uczestniczki, jak odpowiada stosunkowi wartości jej udziału we współwłasności do zwaloryzowanej kwoty pobranej przez uczestniczkę, bądź uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu.

Poza wyznaczonymi wnioskami apelacji granicami rozpoznania sprawy przez Sąd Wojewódzki pozostało nie objęte nimi orzeczenie zaskarżonego postanowienia o częściowym umorzeniu postępowania.

Jako nieuzasadniony ocenił Sąd Wojewódzki zarzut sprzeczności ustaleń sądu pierwszej instancji z treścią zebranego materiału poprzez przyjęcie, że pobrana przez uczestniczkę ze wspólnego konta bankowego kwota została przez nią zużyta na zaspokojenie potrzeb rodziny jeszcze przed ustaniem wspólności ustawowej.

Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 45 k.r.o. podtrzymał stanowisko Sądu Rejonowego, iż kwota odszkodowania na rzecz wnioskodawcy za opuszczenie mieszkania, jako należąca do jego majątku odrębnego nie podlega rozliczeniu w postępowaniu o podział majątku wspólnego.

Gdy zaś idzie o zarzut apelującego naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 1036 k.c., 43 i 46 k.r.o. wyraził zapatrywanie, iż problem skuteczności rozporządzenia przez uczestniczkę swym udziałem w majątku wspólnym został trafnie rozstrzygnięty, albowiem wnioskodawca nie występował względem uczestniczki z roszczeniami dotyczącymi nakładów na wspólną nieruchomość, a nie wykazał, by na skutek zbycia udziału doszło do naruszenia jego uzasadnionego interesu, nadto w żaden sposób nie stwierdził wnioskodawca, że poprzez zbycie swego udziału uczestniczka naruszyła go w uprawnieniach z tytułu podziału majątku. Obecne jego twierdzenia są natomiast nowymi faktami rządzącymi się przed sądem odwoławczym tymi samymi zasadami co nowe dowody, a to skutkuje ich pominięciem. W wywodach jurydycznych uzasadniających zaprezentowany pogląd odniósł się do treści art. 42 k.r.o., który w ocenie tego sądu może mieć zastosowanie do majątku wspólnego po ustaniu wspólności, chociaż dopuszczalne jest także odmienne stanowisko (jakie wyraża uchwała Sądu Najwyższego z 28 lipca 1993 r., III CZP 95/93 OSNCP 1994, z.4, poz. 30) wynikające z odesłania w tym zakresie przez art. 46 k.r.o. do przepisów o dziale spadku.

Kasacja wnioskodawcy oparta na podstawie art. 393¹ pkt 1 k.p.c. zarzuca niezastosowanie art. 45 k.r.o. przez błędne ustalenie, że kwota podjęta przez uczestniczkę ze wspólnego konta małżonków przed ustaniem wspólności majątkowej została zużyta na usprawiedliwione potrzeby rodziny i w następstwie tego niezaliczenie jej w dokonanym podziale jako składnika wspólnego majątku, a nadto przez niezaliczenie do tego majątku należnej wnioskodawcy od uczestniczki kwoty odszkodowania.

Zarzuca również wnioskodawca błędną wykładnię art. 198 i 1036 k.c. w zw. z art. 42 i 45 k.r.o. poprzez błędne rozumienie przesłanek dla uznania za bezskuteczne czynności zbycia przez uczestniczkę udziału we współwłasności nieruchomości.

Wskazując na powyższe wnosi o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, względnie uchylenie zaskarżonego orzeczenia oraz postanowienia sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu sądowi z pozostawieniem rozstrzygnięcia o kosztach postępowania sądowi ponownie rozpoznającemu sprawę.

Sąd Najwyższy zważył co następuje:

1. Zarzut obrazy art. 45 k.r.o. przez jego niezastosowanie uzasadnia kasator w pierwszej kolejności błędami odnoszącymi się do podstawy faktycznej postanowienia. Dla wykazania w postępowaniu kasacyjnym błędów w zakresie podstawy faktycznej zaskarżonego orzeczenia niezbędne jest wszakże wykazanie, że są one następstwem naruszenia konkretnych przepisów procesowych. Materia realizujących ten cel zarzutów sytuuje je w drugiej ustawowej podstawie kasacji, której jednak kasacja wnioskodawcy nie powołuje.

Przy wynikającym stąd związaniu Sądu Najwyższego stanem faktycznym, który w sprawie został ustalony i przyjęty jako podstawa zaskarżonego postanowienia, do rozstrzygnięcia pozostaje kwestia, czy w tym stanie faktów to jest w sytuacji, gdy uczestniczka podjętą ze wspólnego konta małżonków kwotę przeznaczyła na utrzymanie dzieci oraz własne jak też na ten cel w całości zużyła, podlega ona rozliczeniu i na jakiej podstawie w ramach podziału majątku wspólnego.

Momentem decydującym dla ustalenia składu majątku wspólnego podlegającego podziałowi jest chwila ustania wspólności majątkowej między małżonkami. Przedmiotem podziału mogą być więc jedynie przedmioty majątkowe, które były objęte wspólnością w chwili jej ustania i które nadal znajdują się w majątku małżonków jako objęte ich współuprawnieniem w częściach ułamkowych.

Każdy z małżonków może jednak żądać rozliczenia z tytułu nieuzasadnionego zbycia przez drugiego małżonka składników majątku wspólnego w czasie trwania wspólności majątkowej. Roszczenie takie ma charakter odszkodowawczy i znajduje podstawę ogólną w art. 415 k.c.

Natomiast jeśli środki te zostały zużyte na wydatki lub nakłady na majątek odrębny małżonka podlegają one rozliczeniu na podstawie art. 45 § 1 k.r.o.

Ocena zużycia przez małżonka w czasie trwania wspólności majątkowej przedmiotu majątku wspólnego na cele konsumpcyjne zależna jest od tego czy było ono uzasadnione potrzebami i dobrem rodziny. Gdy z punktu widzenia wymienionych przesłanek było ono uzasadnione, przedmiot ten przestaje być składnikiem majątku wspólnego (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z 21 marca 1977 r., III CRN 31/77 - OSNCP 1977, z. 2, poz. 243). W przypadku zużycia przez małżonka w czasie trwania wspólności majątkowej, stanowiącej przedmiot majątku wspólnego kwoty pieniężnej ulokowanej na bankowym rachunku oszczędnościowym, na bieżące koszty utrzymania rodziny w granicach uzasadnionych potrzebami, współmałżonek nie może domagać się rozliczenia tej kwoty przy podziale majątku wspólnego, także wówczas, gdy nastąpiło to bez jego zgody.

Sformułowana teza nie pozostaje w sprzeczności ze stanowiskiem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z 8 stycznia 1969 r., I CZ 138/68 (OSNCP 1969, z.9, poz. 165) i przesądzającym co do zasady, dopuszczalność żądania przez małżonka zaliczenia przez współmałżonka na swój udział w dochodach z majątku stanowiącego współwłasność małżonków, kwoty bezpośrednio zużytej na zaspokojenie własnych potrzeb.

Na tle poczynionych wywodów uzasadnione było przyjęcie przez Sąd Wojewódzki, który podzielił w tym względzie ocenę sądu pierwszej instancji, że w ustalonym stanie faktycznym sprawy kwota 2.217.393 starych złotych nie podlega rozliczeniu przy podziale majątku analogicznie jak roszczenia o zwroty przewidziane w art. 45 k.r.o.

2. Z istoty swej postępowanie kasacyjne ograniczone jest do badania i oceny zasadności podstaw kasacji, którymi Sąd Najwyższy jest związany (art. 393¹¹k.p.c.).

Warunkiem podjęcia przez Sąd Najwyższy merytorycznej oceny kasacji jest sprecyzowanie jej zarzutów przez szczegółowe wskazanie naruszonych przepisów, z określeniem postaci naruszenia, oraz ich uzasadnienie przez podanie na czym polega zarzucany błąd w rozumieniu lub zastosowaniu prawa.

W ten sposób konkretyzuje się uprawnienie strony do wskazania przyczyn, dla których zaskarżone orzeczenie uważa za niezgodne z prawem, a przez to określenia granic postulowanej kontroli kasacyjnej.

Kasacja wnioskodawcy, która wymogów tych nie respektuje, w zakresie zarzucanego naruszenia art. 45 k.r.o. przez uznanie, że nie wchodzi w skład dzielonego majątku kwota 2.500.000 starych złotych należna wnioskodawcy od uczestniczki z tytułu odszkodowania i nie zawiera uzasadniającego go wywodu nie może z przyczyn uprzednio przytoczonych odnieść skutku.

3. Do zarządu majątkiem, który był objęty wspólnością ustawową, po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej mają z mocy art. 42 k.r.o. odpowiednie zastosowanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 195 i następne k.c.).

Na ich podstawie rozróżnić można dwie sytuacje, a to: rozporządzenie udziałem przez współwłaściciela (art. 198 k.c.) i rozporządzenie rzeczą wspólną oraz czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu (art. 199 do 209 k.c.).

W pierwszej z nich każde z małżonków na podstawie art. 198 k.c. może rozporządzić swoim udziałem w majątku wspólnym bez zgody drugiego małżonka. W drugiej sytuacji do rozporządzenia udziałem małżonka w poszczególnych przedmiotach majątku wspólnego art. 198 k.c. nie znajduje zastosowania, natomiast zgodnie z art. 46 k.r.o. stosuje się odpowiednio art. 1036 k.c. Rozporządzenie takie wymaga więc zgody drugiego małżonka, a w razie jej braku jest bezskuteczne, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące drugiemu małżonkowi przy podziale majątku wspólnego.

Na gruncie przytoczonych regulacji prawnych i wynikających z nich zasad rozporządzania po ustaniu wspólności ustawowej małżeńskiej majątkiem wspólnym nie uzasadnione jest zapatrywanie wyrażone w motywach zaskarżonego postanowienia, będące jak się wydaje wynikiem błędnego odczytania przepisów, iż zagadnienie to należy do spornych w nauce i judykaturze.

W podjętej pod rządami przepisów obowiązujących przed wejściem w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 15 października 1962 r. (OSN 1964, z.1, poz. 2), wpisanej do księgi zasad prawnych, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że zbycie przez małżonka po ustaniu wspólności ustawowej jego udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka, wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego. Uchwała zachowała aktualność także po zmianie stanu prawnego, gdyż odpowiednie przepisy prawa materialnego i procesowego nie uległy z tego punktu widzenia zmianie (vide uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1976 r., II CR 268/76 - OSNCP 1977, z. 10, poz. 188).

Taki kierunek wykładni kontynuuje późniejsze orzecznictwo Sądu Najwyższego, w szczególności wskazany już wyrok z 10 listopada 1976 oraz uchwała z 28 lipca 1993 r., III CZP 95/93 (OSNCP 1994, z.2, poz. 30).

Przeniesienie poczynionych rozważań na grunt przedmiotowej sprawy prowadzi do wniosku, że ocena żądania wnioskodawcy uznania za bezskuteczne czynności prawnych zbycia przez uczestniczkę udziałów we współwłasności nieruchomości na podstawie przesłanek wskazanych w motywach zaskarżonego postanowienia jest błędna, zaś u podstaw tego legła błędna wykładnia art. 1036 k.c. W pierwszej kolejności skutkiem przyjęcia za przesłankę bezskuteczności naruszenie uzasadnionego interesu małżonka, bez zgody którego czynność została zdziałana podczas, gdy stanowi ją zgodnie z treścią art. 1036 k.c. naruszenie uprawnień małżonka wynikających z przepisów o podziale wspólnego majątku małżonków.

Z racji podwójnego odesłania przez art. 46 k.r.o. i 1035 k.c. są to przepisy prawa materialnego o dziale spadku i zniesieniu współwłasności oraz odpowiadające im przepisy procesowe (art. 567 § 3 i 688 k.p.c.). Art. 46 k.r.o. nakazuje stosować je odpowiednio, to jest z uwzględnieniem różnic co do treści i celów między stosunkami, dla których wprost przepisy ustanowiono, a stosunkami dla których nastąpiło odesłanie. Ze specyfiki stosunków majątkowych małżeńskich wywodzi się możliwość stosowania do tych przepisów art. 43 § 2 k.r.o. dopuszczającego ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym oraz art. 45 k.r.o. umożliwiającego w postępowaniu o podział majątku rozstrzygnięcie także o wzajemnych roszczeniach z tytułu nakładów, wydatków i spłaconych długów.

Zapewnieniu realizacji tych uprawnień służy ograniczenie rozporządzania udziałem w poszczególnych przedmiotach majątkowych objętych majątkiem wspólnym, po myśli art. 1036 zd. 2 k.c.

Na tej samej podstawie ograniczenia doznają także czynności jednego małżonka zbycia udziałów w poszczególnych przedmiotach majątkowych objętych wspólnym majątkiem po ustaniu wspólności, jeżeli naruszają uprawnienia małżonka, który na nie nie wyraził zgody, do żądania (na podstawie art. 212 § 2 k.c. w zw. z art. 1035 k.c.) przyznania mu własności określonego przedmiotu w całości z obowiązkiem spłat na rzecz współmałżonka. Zbycie przez małżonka po ustaniu wspólności ustawowej udziału w przedmiocie, który objęty był wspólnością, dokonane bez zgody współmałżonka jest bezskuteczne o ile naruszałoby przysługującemu temu małżonkowi na podstawie przepisów o podziale wspólnego majątku uprawnienie do przyznania mu w całości na własność tego przedmiotu. W ten sposób realizuje się cel owej szczególnej formy wspólności majątkowej, jaką jest ustawowa wspólność małżeńska, polegający na zabezpieczeniu już po jej ustaniu do podziału między małżonkami, nieuszczuplonej masy majątkowej. Jeżeli bowiem rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego narusza uprawnienia drugiego z małżonków podział majątku wspólnego może być przeprowadzony tak jakby rozporządzenie w ogóle nie zostało dokonane (tak SN w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z 4 lipca 1963 r. III CO 21/63, OSNCP 1964, poz. 245).

W powyższym stanie rzeczy, skoro dokonana przez Sąd Wojewódzki wykładnia przepisu art. 1036 k.c. okazała się wadliwa, a podniesiona przez wnioskodawcę podstawa kasacji w tym zakresie jest usprawiedliwiona koniecznym stało się uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu do ponownego rozpoznania przy uwzględnieniu dokonanej przez Sąd Najwyższy wykładni prawa.

Postanowienie znajduje podstawę w art. 393¹³ k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 i 393¹⁹ k.p.c.