Zarząd majątkiem wspólnym po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej

Do zarządu majątkiem, który był objęty wspólnością ustawową, po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej mają z mocy art. 42 k.r.o. odpowiednie zastosowanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 195 i następne k.c.).

Na ich podstawie rozróżnić można dwie sytuacje, a to: rozporządzenie udziałem przez współwłaściciela (art. 198 k.c.) i rozporządzenie rzeczą wspólną oraz czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu (art. 199 do 209 k.c.).

W pierwszej z nich każde z małżonków na podstawie art. 198 k.c. może rozporządzić swoim udziałem w majątku wspólnym bez zgody drugiego małżonka. W drugiej sytuacji do rozporządzenia udziałem małżonka w poszczególnych przedmiotach majątku wspólnego art. 198 k.c. nie znajduje zastosowania, natomiast zgodnie z art. 46 k.r.o. stosuje się odpowiednio art. 1036 k.c. Rozporządzenie takie wymaga więc zgody drugiego małżonka, a w razie jej braku jest bezskuteczne, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące drugiemu małżonkowi przy podziale majątku wspólnego.

Na gruncie przytoczonych regulacji prawnych i wynikających z nich zasad rozporządzania po ustaniu wspólności ustawowej małżeńskiej majątkiem wspólnym nie uzasadnione jest zapatrywanie wyrażone w motywach zaskarżonego postanowienia, będące jak się wydaje wynikiem błędnego odczytania przepisów, iż zagadnienie to należy do spornych w nauce i judykaturze.

W podjętej pod rządami przepisów obowiązujących przed wejściem w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 15 października 1962 r., wpisanej do księgi zasad prawnych, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że zbycie przez małżonka po ustaniu wspólności ustawowej jego udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka, wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego. Uchwała zachowała aktualność także po zmianie stanu prawnego, gdyż odpowiednie przepisy prawa materialnego i procesowego nie uległy z tego punktu widzenia zmianie (vide uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1976 r., II CR 268/76 - OSNCP 1977, z. 10, poz. 188).

Taki kierunek wykładni kontynuuje późniejsze orzecznictwo Sądu Najwyższego, w szczególności wskazany już wyrok z 10 listopada 1976 oraz uchwała z 28 lipca 1993 r., III CZP 95/93).

Z racji podwójnego odesłania przez art. 46 k.r.o. i 1035 k.c. są to przepisy prawa materialnego o dziale spadku i zniesieniu współwłasności oraz odpowiadające im przepisy procesowe (art. 567 § 3 i 688 k.p.c.). Art. 46 k.r.o. nakazuje stosować je odpowiednio, to jest z uwzględnieniem różnic co do treści i celów między stosunkami, dla których wprost przepisy ustanowiono, a stosunkami dla których nastąpiło odesłanie. Ze specyfiki stosunków majątkowych małżeńskich wywodzi się możliwość stosowania do tych przepisów art. 43 § 2 k.r.o. dopuszczającego ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym oraz art. 45 k.r.o. umożliwiającego w postępowaniu o podział majątku rozstrzygnięcie także o wzajemnych roszczeniach z tytułu nakładów, wydatków i spłaconych długów.

Zapewnieniu realizacji tych uprawnień służy ograniczenie rozporządzania udziałem w poszczególnych przedmiotach majątkowych objętych majątkiem wspólnym, po myśli art. 1036 zd. 2 k.c.

Na tej samej podstawie ograniczenia doznają także czynności jednego małżonka zbycia udziałów w poszczególnych przedmiotach majątkowych objętych wspólnym majątkiem po ustaniu wspólności, jeżeli naruszają uprawnienia małżonka, który na nie nie wyraził zgody, do żądania (na podstawie art. 212 § 2 k.c. w zw. z art. 1035 k.c.) przyznania mu własności określonego przedmiotu w całości z obowiązkiem spłat na rzecz współmałżonka. 

Zbycie przez małżonka po ustaniu wspólności ustawowej udziału w przedmiocie, który objęty był wspólnością, dokonane bez zgody współmałżonka jest bezskuteczne o ile naruszałoby przysługującemu temu małżonkowi na podstawie przepisów o podziale wspólnego majątku uprawnienie do przyznania mu w całości na własność tego przedmiotu. W ten sposób realizuje się cel owej szczególnej formy wspólności majątkowej, jaką jest ustawowa wspólność małżeńska, polegający na zabezpieczeniu już po jej ustaniu do podziału między małżonkami, nieuszczuplonej masy majątkowej. Jeżeli bowiem rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego narusza uprawnienia drugiego z małżonków podział majątku wspólnego może być przeprowadzony tak jakby rozporządzenie w ogóle nie zostało dokonane (tak SN w uz. uchwały (7) z 4 lipca 1963 r. III CO 21/63).

Postanowienie SN z dnia 4 listopada 1999 r., II CKN 523/98

Standard: 48237 (pełna treść orzeczenia)