Uchwała z dnia 1993-07-28 sygn. III CZP 95/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 95/93

Uchwała z dnia 28 lipca 1993 r.

Przewodniczący: sędzia SN T. Żyznowski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: F. Barczewska, T. Ereciński.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Jadwigi K., z udziałem Wacława F., o podział majątku wspólnego, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łodzi, postanowieniem z dnia 12 maja 1993 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c:

"a) Czy po ustaniu wspólności ustawowej małżeńskiej, a przed podziałem majątku wspólnego dopuszczalne jest zbycie przez jednego z byłych małżonków swojego udziału nieruchomości objętej wspólnością ustawową w sytuacji, gdy nieruchomość ta stanowi jedyny zgłoszony do podziału składnik majątku wspólnego?

oraz

b) czy o skuteczności rozporządzenia, o którym mowa w pkt a, rozstrzyga sąd w postępowaniu o podział majątku wspólnego czy też w odrębnej sprawie?"

podjął następującą uchwałę:

Rozporządzenie - po ustaniu wspólności ustawowej - przez jednego z małżonków, bez zgody drugiego małżonka, udziałem w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale wspólnego majątku małżonków. O bezskuteczności takiego rozporządzenia rozstrzyga sąd w toczącym się postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 28 stycznia 1993 r. sygn. akt (...) Sąd Rejonowy w Zgierzu oddalił wniosek o podział majątku, który był objęty wspólnością ustawową byłych małżonków Jadwigi K. i Wacława F. Z ustaleń przytoczonych w uzasadnieniu tego orzeczenia wynika, że w czasie trwania małżeństwa Jadwiga i Wacław F. nabyli nie zabudowaną nieruchomość i przystąpili do wznoszenia budynku mieszkalnego. Przed ukończeniem budowy rozwiązany został przez rozwód związek małżeński Wacława F. i Jadwigi F. Dnia 15 sierpnia 1970 r. byli małżonkowie F. w obecności świadków sporządzili pisemną umowę, z której wynika, że Wacław F. sprzedał część placu i domu byłej żonie Jadwidze F., a ustalona cena nabycia, w wysokości 15.000 zł, przeznaczona została na zaspokojenie należnych od zbywcy alimentów na rzecz małoletnich dzieci stron. Jadwiga F. zobowiązała się do spłacenia pożyczki zaciągniętej w PKO oraz należności podatkowych. Wnioskodawczyni zabrała też wszystkie meble z poprzedniego mieszkania. Umową darowizny, zawartą w formie aktu notarialnego dnia 30 czerwca 1992 r., Wacław F. swój udział, wynoszący 1/2 części w nieruchomości nabytej wspólnie z Jadwigą F., a następnie zabudowanej, darował swojej zamężnej córce Grażynie O. Ponieważ w skład majątku wspólnego byłych małżonków Jadwigi i Wacława F. wchodzi tylko wymieniona zabudowana nieruchomość, z chwilą zbycia swego udziału przez Wacława F. nie istnieje ich majątek wspólny.

W rewizji opartej na podstawach przewidzianych w art. 386 pkt 1 i 3-5 k.p.c. wnioskodawczyni Jadwiga K. wnosiła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

Uczestnik postępowania Wacław F. wnosił o oddalenie rewizji.

Rozpoznając rewizję wnioskodawczyni Sąd Wojewódzki przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu przytoczone na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Ustanie wspólności ustawowej wywołuje daleko idące i różnorakie skutki w odniesieniu do majątku, który był objęty taką wspólnością. Pierwszym z nich jest określenie udziału każdego z małżonków w majątku wspólnym. Z mocy ustawy oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym (art. 43 § 1 k.r.o.). Jednakże określenie tych udziałów nie jest ostateczne i definitywne. Mogą być one ustalone przez sąd w innych rozmiarach przy uwzględnieniu przesłanek wskazanych w art. 43 § 2 k.r.o. Może to prowadzić do daleko idącego ograniczania udziału jednego z małżonków w majątku wspólnym. Do majątku, który był objęty wspólnością ustawową, od chwili jej ustania stosuje się przepisy o współwłasności, lecz - jak to stanowi art. 42 k.r.o. - odpowiednio i z zachowaniem przepisów poniższych, tj. art. 43-46 k.r.o. Współwłasność w częściach ułamkowych powstała po ustaniu współwłasności łącznej, jest współwłasnością o charakterze zbliżonym do współwłasności majątku spadkowego w rozumieniu art. 1035 k.c., do której również przepisy o współwłasności stosuje się tylko odpowiednio. Z tego też względu art. 46 k.r.o. stanowi, że w sprawach nie unormowanych w artykułach poprzedzających do podziału majątku, który był objęty wspólnością ustawową, stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku. Nakaz odpowiedniego stosowania wymaga - jak to niejednokrotnie w orzecznictwie i doktrynie podkreślano - uwzględniania istotnych różnic w treści lub celu między stosunkami, dla których nastąpiło odesłanie do tych przepisów. Konieczność odpowiedniego, a nie integralnego stosowania przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych do przedmiotów majątkowych, które były objęte małżeńską wspólnością ustawową, wynika ze specyfiki tej wspólności. W szczególności dotyczy to możliwości stosowania art. 43 § 2 k.r.o., dopuszczającego ustalenie nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym. W orzecznictwie oraz w doktrynie przyjmuje się, że w sytuacjach wyjątkowych ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może polegać nawet na całkowitym pozbawieniu jednego z małżonków udziału w tym majątku. Toteż Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z dnia 15 października 1962 r. (OSN 1964, z. 1, poz. 2), wpisanej do księgi zasad prawnych, stwierdził, że zbycie przez małżonka po ustaniu wspólności ustawowej jego udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka, wynikające z przepisów o podziale wspólnego majątku małżonków. Uchwała powyższa została podjęta pod rządem stanu prawnego obowiązującego jeszcze przed wejściem w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jednakże - jak to stwierdził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku dnia 10 listopada 1976 r. II CR 268/76 (OSNCP 1977, z. 10, poz. 188) - zachowała nadal swoją aktualność, gdyż odpowiednie przepisy zarówno prawa materialnego, jak i procesowego nie uległy z tego punktu widzenia istotnej zmianie. Ratio legis uchwały stanowiącej o zbyciu udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością majątkową, przemawia - zdaniem Sądu Najwyższego wyrażonym w uzasadnieniu powyższego wyroku - za bezskutecznością obciążenia tego udziału przez jednego małżonka bez zgody drugiego. Samodzielność małżonka rozporządzania udziałem w majątku wspólnym, po ustaniu wspólności ustawowej, nie doznaje dalszego ograniczenia w sytuacji, gdy według twierdzeń stron w skład majątku wspólnego wchodzi tylko sporna nieruchomość objęta wnioskiem toczącego się postępowania o podziale tego majątku. Inne składniki majątku wspólnego zostały już podzielone. Obowiązujące przepisy pozwalają na uznanie za bezskuteczne rozporządzenie przez jednego z małżonków udziałem w przedmiocie należącym do majątku wspólnego tylko wówczas i tylko o tyle, o ile naruszałoby to prawo współmałżonka do tego przedmiotu, wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego (art. 46 k.r.o. i art. 1036 k.c.). Wola ustawodawcy - w świetle całokształtu unormowania dotyczącego wspólności ustawowej, jej ustania i podziału majątku wspólnego - została dostatecznie jasno, chociaż nie expressis verbis, wyrażona. Skoro ustawodawca poddał podział majątku wspólnego ograniczeniu przewidzianemu w art. 1036 zd. 2 k.c., poprzez nakaz odpowiedniego jego stosowania, to nie istnieją usprawiedliwione podstawy do odrzucenia możliwości stosowania tego przepisu. Zarówno cel wspólności ustawowej, jak i jej założenia przytoczone wyżej przemawiają za udzieleniem małżonkowi nie mniejszej ochrony od przewidzianej dla spadkobiercy. Odmienne zapatrywanie mogłoby prowadzić do udaremnienia realizacji przepisu dotyczącego ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, co oczywiście nie znajduje podstawy prawnej w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Uzasadnia to odpowiedź, że zbycie przez małżonka po ustaniu wspólności ustawowej jego udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego.

Stosownie do art. 567 § 1 k.p.c. w postępowaniu o podział majątku wspólnego, po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, sąd rozstrzyga także o żądaniu nierównych udziałów w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego, lub odwrotnie, podlegają zwrotowi. Postępowanie to nie zostało unormowane w sposób samodzielny. Stosownie bowiem do art. 567 § 3 k.p.c. do postępowania o podziale majątku wspólnego, po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, a zwłaszcza do odrębnego postępowania w sprawach wymienionych w przytoczonym paragrafie pierwszym stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku (art. 680-689 k.p.c.), które z kolei przewidują (art. 688 k.p.c.) w kwestiach w nich nie unormowanych odpowiednie stosowanie przepisów o postępowaniu w sprawach o zniesienie współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3 k.p.c. Z powyższego wynika, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga kompleksowo zarówno o roszczeniach przewidzianych w art. 45 k.r.o., jak i o roszczeniach za czas od ustania wspólności ustawowej do chwili podziału majątku wspólnego. Po wszczęciu postępowania o podział majątku wspólnego sąd w tym postępowaniu rozstrzyga o bezskuteczności rozporządzenia względem współmałżonka udziałem w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową (art. 1036 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o.). Powoduje to możliwość dokonania podziału majątku tak, jakby rozporządzenie to - w zakresie uznanym za bezskuteczne - nie zostało w ogóle dokonane. Udział taki może być zatem objęty aktywami dzielonego majątku i podlegać podziałowi.

Z powyższych przyczyn Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1994 r., Nr 2, poz. 30