Miarodajny moment ustalenia składu i wartości majątku wspólnego

W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu i cen w chwili dokonywania podziału.

Stanowisko to, odpowiadające zdecydowanie przeważającemu nurtowi judykatury i mające silne wsparcie w doktrynie, jest uzasadnione przede wszystkim zasadą aktualności orzekania (art. 316 § 1 k.p.c.). Reguła ta ma w postępowaniu cywilnym ogólnosystemowy walor i znajduje odpowiednie zastosowanie również w postępowaniach działowych (art. 13 § 2 k.p.c.) (por. uchwałę SN z dnia 6 grudnia 1982 r., III CZP 51/82 i uchwałę SN (7) - zasada prawna - z dnia 22 września 1983 r., III CZP 23/93).

Odwołanie się do niej pozwala uniknąć przyjmowania za podstawę rozstrzygnięcia działowego stanów fikcyjnych i zdezaktualizowanych, umożliwia natomiast dokonanie podziału istniejącego majątku z uwzględnieniem jego realnego, aktualnego stanu i wartości w chwili podziału oraz dokonanie na tej podstawie rozliczeń w postaci spłat lub dopłat. Skład majątku wspólnego w chwili ustania wspólności i jego stan jest natomiast o tyle istotny, że ewentualne zmiany majątkowe, do których dochodzi między ustaniem wspólności a orzekaniem o podziale majątku, wynikające z wahania cen rynkowych, zużycia składników majątku lub ich utraty, powinny podlegać rozliczeniu między byłymi małżonkami.

Nakaz uwzględniania przy badaniu wartości majątku jego stanu i cen z chwili dokonywania podziału dotyczy nie tylko rzeczy, lecz także praw podlegających podziałowi, których wartość szacuje się z uwzględnieniem ich „kondycji” i cen aktualnych w chwili podziału. 

Postanowienie SN z dnia 28 maja 2021 r., III CSKP 65/21

Standard: 72386 (pełna treść orzeczenia)

W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału.

Przyjmowano w orzecznictwie - zarówno sądów powszechnych, jak i Sądu Najwyższego - że w sprawach działowych, do których obok spraw o podział majątku wspólnego małżonków należą jeszcze sprawy o dział spadku i sprawy o zniesienie współwłasności, sąd ustala skład dzielonego majątku według chwili ustaniu wspólności majątkowej lub otwarcia spadku (powstania współwłasności), a jego wartość według stanu i cen w chwili dokonywania podziału. Niewykluczone, że wątpliwości Sądu Okręgowego powstały dlatego, że w judykatu-rze, a także w piśmiennictwie posługiwano się niekiedy sformułowaniem, iż dzielony majątek ustala się według "stanu" w chwili powstania współwłasności, przy czym "stan" oznaczał w tych wypowiedziach skład (zawartość) majątku, a nie - jak to czasem rozumiano - stan techniczny (kondycję, stan zużycia) lub stan prawny składników majątkowych (por. np. postanowienia SN z dnia 11 marca 2010 r., IV CSK 429/09, nie publ., z dnia 31 stycznia 2013 r., II CSK 349/12, i z dnia 28 stycznia 2015 r., II CSK 322/14). Sformułowanie to, będące wynikiem swoistego przyzwyczajenia językowego, mogło mieć swe frazeologiczne źródło w normatywnej treści dekretu z dnia 8 października 1946 r. - Prawo spadkowe (Dz. U. Nr 60, poz. 328 z późn. zm.), który przeciwstawiał "stan rzeczy" lub "stan spadku" (w rozumieniu "skład spadku") w chwili otwarcia spadku jego wartości, a więc "stanowi" determinującemu wartość w chwili orzekania, tj. sporządzania "zestawienia wszystkich należących do spadku praw" (art. 160 § 1).

Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na to nieporozumienie, podkreślając, że w przytoczonych sformułowaniach przez stan majątku wspólnego (spadku) należy rozumieć przynależność określonych rzeczy i praw do tego majątku, a nie ich właściwości (cechy, stan techniczny etc.).

Stanowisko to - pomijając jego pozaprawną, ekonomiczną słuszność - jest trafne przede wszystkim ze względu na zasadę aktualności orzekania ustanowioną w art. 316 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. (por. uz. uchwały (7) z dnia 22 września 1983 r. - zasady prawnej - III PZP 23/83).

Zważywszy że nie ma przepisu określającego chwilę miarodajną dla ustalenia stanu (cech, jakości, stopnia zużycia) majątku wspólnego i jego składników, za chwilę tę należy uznać czas dokonywania działu, a więc czas orzekania, a ściślej - chwilę zamykania rozprawy. Przedmiotem podziału staje się wówczas majątek istniejący w chwili podziału, w stanie w tej chwili stwierdzalnym, mający właśnie wtedy określoną wartość stanowiącą następnie wyznacznik wartości udziałów i podstawę rozliczeń między uczestnikami. Oczywiście punktem wyjścia jest skład majątku wspólnego w chwili powstania odrębności majątkowej (ustania wspólności), a więc powstania współwłasności w częściach ułamkowych, a ściślej przeistoczenia się wspólności łącznej (bezudziałowej) we wspólność udziałową (art. 46 k.r.o. w związku z art. 1035 i nast.k.c.); wszelkie zmiany majątkowe, do których doszło między chwilą ustania wspólności a chwilą działu - samoistne, przypadkowe oraz celowe, jak np. naturalne lub fizyczne zużycie składników majątkowych, a nawet ich utrata, wzrost wartości na skutek dokonanych nakładów, obciążenia rzeczowe, sytuacja rynkowa itp. - podlegają rozliczeniu, a następnie wyrównaniu w postaci spłat lub dopłat.

Nie jest także wyłączone stosowanie reguł surogacji; w takim wypadku podziałowi podlegają składniki nabyte w zamian za przedmioty objęte wcześniej wspólnością małżeńską (por. postanowienie SN z dnia 26 października 2017 r., II CSK 883/16).

Dokonywanie podziału majątku wspólnego (działu spadku) nie jest w polskim porządku prawnym obowiązkowe. To także przemawia za uwzględnieniem chwili podziału jako miarodajnej dla rozliczenia uczestników oraz oceny stanu i wartości składników majątku wspólnego, w przeciwnym bowiem razie - odwlekając podział - uczestnicy ponosiliby nieusprawiedliwione ryzyko, że stan dzielonych przedmiotów (praw) zastany w chwili ustania wspólności, będzie drastycznie odbiegał od stanu dającego się stwierdzić w chwili podziału. Nakaz uwzględniania stanu i wartości majątku wspólnego w chwili ustania wspólności prowadziłoby do ustanowienia pozaustawowego przymusu bezzwłocznego dokonywania działów, co należy uznać za niedopuszczalne.

W tym stanie rzeczy, uwzględniając także jednoznaczne poglądy piśmiennictwa oraz zdecydowanie przeważające stanowisko orzecznictwa, Sąd Najwyższy uchwalił, że w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału (por. uchwała całej Izby Cywilnej SN z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69, uchwały SN z dnia 27 września 1974 r., III CZP 58/74, z dnia 19 maja 1989 r., III CZP 52/89 i z dnia 7 kwietnia 1994 r., III CZP 41/94, postanowienia SN z dnia 20 stycznia 1974 r., III CRN 384/73, z dnia 4 listopada 1999 r., II CKN 523/98, z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 139/07, z dnia 11 marca 2010 r., IV CSK 429/09,  z dnia 31 stycznia 2013 r., II CSK 349/12, z dnia 28 stycznia 2015 r., II CSK 322/14, i z dnia z dnia 26 października 2017 r., II CSK 883/16).

Takie samo stanowisko - kierując się podobnymi argumentami - Sąd Najwyższy zajął w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 26 marca 1985 r. - zasadzie prawnej - III CZP 75/84, dotyczącej ustalania wartości zachowku oraz podstawy tego ustalenia (por. uchwała SN z dnia 17 maja 1985 r., III CZP 69/84). Należy pamiętać, że zachowek, jako swoiste "podzielenie się" spadkiem, rządzi się w omawianym zakresie podobnymi zasadami jak dział spadku.

Uchwała SN z dnia 23 lutego 2018 r., III CZP 103/17

Standard: 13257 (pełna treść orzeczenia)

Należy podzielić pogląd, że skład majątku podlegającego podziałowi powinien być ustalany na chwilę, w której ustaje wspólność majątkowa małżeńska, tj. majątek objęty wspólnością małżeńską majątkową przestaje być majątkiem wspólnym i staje się majątkiem, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego (art. 46 k.r.o., por. uchwałę SN z dnia 27 września 1974 r., III CZP 58/74, postanowienie SN z dnia 4 listopada 1999 r., II CKN 523/98).

Między chwilą ustania wspólności majątkowej małżeńskiej a chwilą dokonywania podziału majątku, który był objęty tą wspólnością, mogą jednak zajść zmiany w stanie jego składników, konieczne jest więc ustalanie wartości tych składników według ich stanu z chwili podziału majątku (por. uchwałę SN z dnia 5 maja 1978 r., III CZP 26/78; odmiennie postanowienie SN z dnia 28 stycznia 2015 r., II CSK 322/14, nie publ.).

W sytuacji, w której zmiany stanu składników majątku są (także) wynikiem nakładów poczynionych na nie po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, w grę wchodzi ich rozliczenie, co może nastąpić w postępowaniu o podział majątku (por. postanowienie SN z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 78/11).

Odrębnego uwzględnienia wymaga sytuacja, w której po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, a przed dokonaniem podziału majątku, który był nią objęty, w miejsce składników tego majątku, wchodzących w jego skład w chwili ustania wspólności, weszły w ramach surogacji (np. wskutek zbycia) inne składniki (np. cena, za którą nastąpiło zbycie). W takim wypadku podziałowi podlegają składniki nabyte w zamian za przedmioty objęte wcześniej wspólnością małżeńską.

W sytuacji, w której w ramach surogacji do przedmiotowego majątku weszła cena zbycia składnika, który wcześniej wchodził w jego skład, oczywiste jest przyjęcie do składu majątku, który podlega podziałowi, tej ceny, bez potrzeby dokonywania innych ustaleń wartości tego składnika. Skoro małżonkowie zgodnie sprzedali składnik majątku, który wcześniej wchodził w skład ich majątku wspólnego, to składnikiem ich majątku, o którym mowa w art. 46 k.r.o., stała się po prostu cena sprzedaży tego składnika.

Postanowienie SN z dnia 26 października 2017 r., II CSK 883/16

Standard: 14841 (pełna treść orzeczenia)