Uchwała z dnia 2018-02-23 sygn. III CZP 103/17

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt III CZP 103/17

UCHWAŁA

Dnia 23 lutego 2018 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Józef Frąckowiak

SSN Karol Weitz

Protokolant Katarzyna Bartczak

w sprawie z wniosku M. M.-D.

przy uczestnictwie J.D. o podział majątku, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 23 lutego 2018 r.

zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w S. postanowieniem z dnia 21 września 2017 r.,

"1. Czy w sprawie o podział majątku wspólnego ustalenie wartości poszczególnych przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego następuje według stanu tych przedmiotów na dzień ustania wspólności majątkowej małżeńskiej czy według stanu na dzień orzekania?

2. Czy ważna jest umowa o częściowym podziale majątku wspólnego zawarta z naruszeniem zakazu wynikającego z art. 35 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, jeżeli następnie na mocy prawomocnego wyroku sądowego została orzeczona rozdzielność majątkowa z datą wsteczną obejmującą okres, w którym została zawarta powyższa umowa o podziale majątku wspólnego?"

podjął uchwałę:

1. W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału.

2. Umowa małżonków o częściowym podziale majątku wspólnego, zawarta przed ustanowieniem przez sąd rozdzielności majątkowej z dniem poprzedzającym zawarcie tej umowy (art. 52 § 2 k.r.o.), jest ważna.

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 22 września 2015 r. Sąd Rejonowy w S. dokonał podziału majątku wspólnego między małżonkami - wnioskodawczynią M. M. i J. D. -po ustanowieniu między nimi wyrokiem z dnia 15 września 2010 r. rozdzielności majątkowej z dniem 1 stycznia 2010 r. Ustalił skład i wartość majątku wspólnego, obejmującego kilka nieruchomości oraz liczne ruchomości, w tym samochody, zbiory kolekcjonerskie oraz wyposażenie mieszkań, a następnie dokonał jego podziału w naturze, uwzględniając nakłady wnioskodawczyni na ten majątek, oraz zasądził od uczestnika na rzecz wnioskodawczyni dopłatę w kwocie 382 470,08 zł. Dokonując ustaleń, Sąd wziął pod uwagę stan majątku wspólnego w dniu ustania wspólności, przy czym wartość poszczególnych składników ustalił według cen w chwili orzekania. Jednocześnie stwierdził, że część składników majątku wspólnego - kwoty zgromadzone na rachunkach bankowych - została objęta podziałem umownym dokonanym przez uczestników w dniu 6 stycznia 2010 r., w związku z czym nie uwzględnił ich w orzeczeniu działowym. Podział ten nastąpił wprawdzie przed wydaniem wyroku znoszącego wspólność małżeńską, jednak w rzeczywistości nastąpił już po jej zniesieniu, wyrok ten bowiem miał skutek wsteczny o dnia 1 stycznia 2010 r., a więc od dnia poprzedzającego dokonanie podziału umownego.

Rozpoznając apelacje obojga uczestników, Sąd Okręgowy w S. powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w zagadnieniach prawnych przedstawionych do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Problem wypełniający pierwsze zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia w zasadzie nie budził dotychczas poważnych wątpliwości. Przyjmowano w orzecznictwie - zarówno sądów powszechnych, jak i Sądu Najwyższego - że w sprawach działowych, do których obok spraw o podział majątku wspólnego małżonków należą jeszcze sprawy o dział spadku i sprawy o zniesienie współwłasności, sąd ustala skład dzielonego majątku według chwili ustaniu wspólności majątkowej lub otwarcia spadku (powstania współwłasności), a jego wartość według stanu i cen w chwili dokonywania podziału. Niewykluczone, że wątpliwości Sądu Okręgowego powstały dlatego, że w judykatu-rze, a także w piśmiennictwie posługiwano się niekiedy sformułowaniem, iż dzielony majątek ustala się według „stanu” w chwili powstania współwłasności, przy czym „stan” oznaczał w tych wypowiedziach skład (zawartość) majątku, a nie -jak to czasem rozumiano - stan techniczny (kondycję, stan zużycia) lub stan prawny składników majątkowych (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2010 r., IV CSK 429/09, nie publ., z dnia 31 stycznia 2013 r., II CSK 349/12, nie publ., i z dnia 28 stycznia 2015 r., II CSK 322/14, nie publ.). Sformułowanie to, będące wynikiem swoistego przyzwyczajenia językowego, mogło mieć swe frazeologiczne źródło w normatywnej treści dekretu z dnia 8 października 1946 r. - Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.), który przeciwstawiał „stan rzeczy” lub „stan spadku” (w rozumieniu „skład spadku”) w chwili otwarcia spadku jego wartości, a więc „stanowi” determinującemu wartość w chwili orzekania, tj. sporządzania „zestawienia wszystkich należących do spadku praw” (art. 160 § 1). Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na to nieporozumienie, podkreślając, że w przytoczonych sformułowaniach przez stan majątku wspólnego (spadku) należy rozumieć przynależność określonych rzeczy i praw do tego majątku, a nie ich właściwości (cechy, stan techniczny etc.).

Stanowisko to - pomijając jego pozaprawną, ekonomiczną słuszność - jest trafne przede wszystkim ze względu na zasadę aktualności orzekania ustanowioną w art. 316 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 22 września 1983 r. - zasady prawnej - III PZP 23/83, OSNCP 1984, nr 4, poz. 44). Zważywszy że nie ma przepisu określającego chwilę miarodajną dla ustalenia stanu (cech, jakości, stopnia zużycia) majątku wspólnego i jego składników, za chwilę tę należy uznać czas dokonywania działu, a więc czas orzekania, a ściślej - chwilę zamykania rozprawy. Przedmiotem podziału staje się wówczas majątek istniejący w chwili podziału, w stanie w tej chwili stwierdzalnym, mający właśnie wtedy określoną wartość stanowiącą następnie wyznacznik wartości udziałów i podstawę rozliczeń między uczestnikami. Oczywiście punktem wyjścia jest skład majątku wspólnego w chwili powstania odrębności majątkowej (ustania wspólności), a więc powstania współwłasności w częściach ułamkowych, a ściślej przeistoczenia się wspólności łącznej (bezudziałowej) we wspólność udziałową (art. 46 k.r.o. w związku z art. 1035 i nast. k.c.); wszelkie zmiany majątkowe, do których doszło między chwilą ustania wspólności a chwilą działu -samoistne, przypadkowe oraz celowe, jak np. naturalne lub fizyczne zużycie składników majątkowych, a nawet ich utrata, wzrost wartości na skutek dokonanych nakładów, obciążenia rzeczowe, sytuacja rynkowa itp. - podlegają rozliczeniu, a następnie wyrównaniu w postaci spłat lub dopłat. Nie jest także wyłączone stosowanie reguł surogacji; w takim wypadku podziałowi podlegają składniki nabyte w zamian za przedmioty objęte wcześniej wspólnością małżeńską (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2017 r., II CSK 883/16, nie publ.).

Należy przy tym pamiętać, że dokonywanie podziału majątku wspólnego (działu spadku) nie jest w polskim porządku prawnym obowiązkowe. To także przemawia za uwzględnieniem chwili podziału jako miarodajnej dla rozliczenia uczestników oraz oceny stanu i wartości składników majątku wspólnego, w przeciwnym bowiem razie - odwlekając podział - uczestnicy ponosiliby nieusprawiedliwione ryzyko, że stan dzielonych przedmiotów (praw) zastany w chwili ustania wspólności, będzie drastycznie odbiegał od stanu dającego się stwierdzić w chwili podziału. Nakaz uwzględniania stanu i wartości majątku wspólnego w chwili ustania wspólności prowadziłoby do ustanowienia pozaustawowego przymusu bezzwłocznego dokonywania działów, co należy uznać za niedopuszczalne.

W tym stanie rzeczy, uwzględniając także jednoznaczne poglądy piśmiennictwa oraz zdecydowanie przeważające stanowisko orzecznictwa, Sąd Najwyższy uchwalił, że w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału (por. uchwała całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69, OSNCP 1970, nr 3, poz. 39, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 września 1974 r., III CZP 58/74, OSNCP 1975, nr 6, poz. 90, z dnia 19 maja 1989 r., III CZP 52/89, OSNC 1990, nr 4-5, poz. 60, i z dnia 7 kwietnia 1994 r., III CZP 41/94, „Biuletyn SN” 1994, nr 5, poz. 22, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1974 r., III CRN 384/73, nie publ., z dnia 4 listopada 1999 r., II CKN 523/98, nie publ., z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 139/07, nie publ., z dnia 11 marca 2010 r., IV CSK 429/09, nie publ., z dnia 31 stycznia 2013 r., II CSK 349/12, nie publ., z dnia 28 stycznia 2015 r., II CSK 322/14, i z dnia z dnia 26 października 2017 r., II CSK 883/16).

Takie samo stanowisko – kierując się podobnymi argumentami - Sąd Najwyższy zajął w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 26 marca 1985 r. -zasadzie prawnej - III CZP 75/84 (OSNCP 1985, nr 10, poz. 147), dotyczącej ustalania wartości zachowku oraz podstawy tego ustalenia (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 1985 r., III CZP 69/84, OSNCP 1986, nr 3, poz. 24). Należy pamiętać, że zachowek, jako swoiste „podzielenie się” spadkiem, rządzi się w omawianym zakresie podobnymi zasadami jak dział spadku.

Drugie zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy do rozstrzygnięcia wyrosło na szczególnym podłożu, w niepowtarzalnym stanie faktycznym, którego dotychczasowe orzecznictwo nie odnotowało. Rozstrzygając je należy przypomnieć, że zgodnie z art. 52 § 2 k.r.o. rozdzielność majątkowa ustanawiana przez sąd powstaje z dniem oznaczonym w wyroku; może to być dzień wcześniejszy niż orzekanie, a nawet wcześniejszy niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności wtedy, gdy małżonkowie żyli w rozłączeniu (por. np. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1993 r., III CZP 151/93, „Biuletyn SN” 1993, nr 11, s. 13, i z dnia 14 kwietnia 1994 r., III CZP 44/94, OSNCP 1994, nr 10, poz. 190). Retroaktywność wyroku ustanawiającego rozdzielność majątkową, tj. jego wsteczny skutek, powoduje, że wspólność majątkowa w świetle prawa przestała istnieć w dniu określonym przez sąd; skoro nie istniała, to czynność prawna zakazana lub niemożliwa w czasie, w którym ona istnieje, jest skuteczna, gdyż zakaz ten - oceniany retrospektywnie - nie obowiązywał albo nie było innych przeszkód udaremniających podjęcie tej czynności.

Jeżeli zatem małżonkowie zawarli umowę o częściowy podział majątku wspólnego wprawdzie w czasie istnienia wspólności, która jednak została późniejszym wyrokiem sądu zniesiona z dniem poprzedzającym zawarcie tej umowy, to jest oczywiste, że należy ją ocenić jako ab initio dopuszczalną, ważną i skuteczną, uchylającą się spod zakazu ustanowionego w art. 35 k.r.o. Na tym właśnie polega wsteczna moc wyroku; od chwili uprawomocnienia działa on ex tunc, wywołując skutki prawne w zakreślonej orzeczeniem przeszłości. Regresywne działanie wyroku ma więc na celu nie tylko ochronę małżonków przed odpowiedzialnością za długi i zobowiązania drugiego małżonka oraz przed egzekucją nałożonych na niego grzywien i innych kar pieniężnych, co eksponował i akcentował Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 27 marca 1970 r., III CZP 69/70 (OSNCP 1973, nr 2, poz. 20), ale także ocalenie umów i innych czynności prawnych, które w reżimie wspólności małżeńskiej byłyby niedopuszczalne - nieważne lub nieskuteczne. Inaczej mówiąc, moc wsteczna wyroku stabilizuje obrót prawny, eliminuje niepewność prawną, a także - w określonym zakresie - w sposób intensywny chroni wartości, które prawodawca uznał za istotne i wymagające szczególnej ochrony.

Z tych względów Sąd Najwyższy uchwalił, że umowa małżonków o częściowym podziale majątku wspólnego, zawarta przed ustanowieniem przez sąd rozdzielności majątkowej z dniem poprzedzającym zawarcie tej umowy, jest ważna.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 01/2019

W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału.

Umowa małżonków o częściowym podziale majątku wspólnego, zawarta przed ustanowieniem przez sąd rozdzielności majątkowej z dniem poprzedzającym zawarcie tej umowy (art. 52 § 2 k.r.o.), jest ważna.

(uchwała z dnia 23 lutego 2018 r., III CZP 103/17, J. Gudowski, J. Frąckowiak, K. Weitz, OSNC 2019, nr 2, poz. 13; OSP 2018, nr 12, poz. 120; BSN 2018, nr 2, s. 8; R.Pr., Zeszyty Naukowe 2018, nr 2, s. 234)

Glosa

Jakuba Biernata, Orzecznictwo Sądów Polskich 2018, nr 12, poz. 120

Glosa, dotycząca tylko drugiej części uchwały, ma charakter krytyczny.

Zasadnicze zastrzeżenia komentatora wzbudziła dokonana przez Sąd Najwyższy wykładnia art. 52 § 2 k.r.o., dotycząca skutku wstecznego wyroku ustanawiającego rozdzielność majątkową, a w szczególności pogląd, że skutek ten, powodując wyłączenie z zakresu normowania art. 35 zdanie pierwsze k.r.o. uprzednio zawartej nieważnej umowy o podział majątku wspólnego małżonków, sprawia, iż umowa taka staje się ważna i skuteczna od chwili jej zawarcia.

Komentator podkreślił, że regulacja wynikająca z art. 52 § 2 k.r.o. nie jest na tyle precyzyjna i rozbudowana, by stanowić odstępstwo od przyjmowanej na gruncie prawa polskiego reguły, w myśl której sankcja nieważności czynności prawnych ma charakter trwały, czy też oznaczać wprowadzenie do porządku normatywnego specyficznej, niewystępującej na tle innych uregulowań, odrębnej od nieważności postaci wadliwości czynności prawnej polegającej na tym, że czynność prawna nieważna staje się ważna i skuteczna z mocą wsteczną wskutek wydania wyroku. M.M.