Wyrok z dnia 2020-01-10 sygn. I CSK 451/18

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CSK 451/18

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2020 r.

Domniemanie, że hipoteka została wpisana w księdze wieczystej zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym (art. 3 ust. 1 ustawy z dnia z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, tekst jedn.: Dz. U. z 2019 r. poz. 2204) może być podważane nie tylko w drodze powództwa opartego na art. 10 ust. 1 ustawy, lecz także na skutek zarzutów pozwanego właściciela nieruchomości objętej księgą wieczystą, w której ujawniono hipotekę, w sprawie wszczętej przeciwko niemu powództwem zabezpieczonego wierzyciela.

Przewodniczący: Sędzia SN Marta Romańska.

Sędziowie SN: Paweł Grzegorczyk (sprawozdawca), Agnieszka Piotrowska.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Banku P. S.A. w W. przeciwko Krystynie P. i Zenonowi P. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 10 stycznia 2020 r. skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 lutego 2018 r. oddalił skargę kasacyjną i zasądził od powódki na rzecz pozwanych kwotę 5400 zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powodowy Bank P. S.A. w W. domagał się od pozwanych Krystyny P. i Zenona P. solidarnie zapłaty kwoty 518 360 zł z zastrzeżeniem prawa powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności do nieruchomości.

Sąd Okręgowy Warszawa - Praga w Warszawie ustalił, że między powódką a "M.P.K.K." spółka jawna została zawarta w dniu 17 stycznia 2007 r. umowa kredytu inwestorskiego na kwotę 18 664 000 zł z przeznaczeniem na częściowe finansowanie inwestycji przy ul. S. w Z. Zabezpieczeniem spłaty kredytu była m.in. hipoteka zwykła w kwocie 18 664 000 zł na zabezpieczenie kapitału i hipoteka kaucyjna do kwoty 4 106 080 zł na zabezpieczenie odsetek, ustanowione na nieruchomości położonej w Z., przy ul. S.

W budynku posadowionym na nieruchomości obciążonej hipoteką były wyodrębniane samodzielne lokale mieszkalne. W dniu 8 września 2010 r. między "M.P.K.K." a Magdaleną G. doszło do zawarcia umowy ustanowienia odrębnej własności lokalu mieszalnego nr 22; wniosek o wpis odrębnej własności tego lokalu i założenie nowej księgi wieczystej został złożony w dniu 9 września 2010 r. Przy założeniu nowej księgi wieczystej dla wyodrębnianego lokalu Sąd Rejonowy w Wołominie dokonał z urzędu przeniesienia hipotek obciążających nieruchomość położoną w Z. przy ul. S. do nowoutworzonej księgi wieczystej. Następnie w dniu 17 grudnia 2013 r. Magdalena G. sprzedała pozwanym lokal nr 22 za cenę 300 000 zł. W chwili zawarcia umowy w dziale IV księgi wieczystej były wpisane na rzecz powódki hipoteka zwykła w kwocie 18 664 000 zł i hipoteka umowna łączna kaucyjna do sumy 4 106 080 zł, współobciążające 45 innych nieruchomości lokalowych o oznaczonych księgach wieczystych.

W dniu 2 lipca 2009 r. powódka wypowiedziała "M.P.K.K." umowę kredytu z dnia 17 stycznia 2007 r. w części dotyczącej warunków spłaty kredytu. Postanowieniem z dnia 9 stycznia 2012 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi Północ w Warszawie zatwierdził listę wierzytelności wobec "M.P.K.K.", przedłożoną przez syndyka masy upadłości, obejmującą m.in. uznaną wierzytelność powódki w kwocie 17 220 755, 30 zł. W toku postępowania pozwani podjęli obronę podnosząc, że wpisy hipotek na rzecz powódki dokonane w dziale IV księgi wieczystej obejmującej lokal stanowiący ich własność, są niezgodne z rzeczywistym stanem prawnym, a powódce nie przysługuje prawo zaspokojenia wierzytelności z ich lokalu. Oceniając ten zarzut Sąd Okręgowy przyjął, że domniemanie zgodności wpisu w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym może być obalone przez przeprowadzenie dowodu przeciwnego w sprawie o uzgodnienie stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym lub w każdym innym postępowaniu, w którym kwestia prawidłowości wpisu ma istotne znaczenia dla rozstrzygnięcia sporu. Pozwani mogli zatem, zdaniem Sądu, we wszczętym przeciwko nim postępowaniu o zapłatę podnosić zarzut niezgodności wpisu ze stanem rzeczywistym, przy czym bez znaczenia była okoliczność, że pozwani znali treść wpisów w dziale IV księgi wieczystej.

Sąd Okręgowy wywiódł, że ze względu na datę wyodrębnienia lokalu miarodajny przy rozstrzygnięciu sprawy był stan prawny sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 131, poz. 1075). Powołując się na art. 76 ust. 1 i 4 ustawy z dnia z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece w dawnym brzmieniu (obecnie jedn. tekst: Dz.U. z 2019 r., poz. 2204 - dalej: "u.k.w.h.") stwierdził, że w przypadku kredytu udzielonego na budowę domów mieszkalnych art. 76 ust. 1 u.k.w.h. nie ma zastosowania, a hipoteka zabezpieczająca kredyt podlega podziałowi zgodnie z postanowieniami umowy. W ocenie Sądu, z umowy kredytu z dnia 17 stycznia 2007 r. wynikało, że przedmiotem inwestycji była budowa lokali mieszkalnych, użytkowych i garaży.

W tym stanie rzeczy, w ocenie Sądu Okręgowego, art. 76 ust. 1 u.k.w.h. nie mógł stanowić podstawy powstania hipoteki łącznej obciążającej lokal. Do powstania hipoteki zabezpieczającej udzielenie kredytu na budowę domów konieczna byłaby umowa określająca sposób podziału hipoteki w przypadku zbycia części nieruchomości. Postanowienia umowy kredytu nie zawierały umownego sposobu podziału hipoteki. Brak w chwili powstania odrębnej własności lokalu takich uzgodnień uniemożliwiał wpis hipoteki łącznej w księdze wieczystej wyodrębnionego lokalu, jak również wpis hipoteki na podstawie art. 76 ust. 4 zdanie drugie u.k.w.h. Wpisy hipotek dokonane z urzędu przez Sąd Rejonowy w Wołominie nie miały podstawy prawnej, pozwani zatem nie ponoszą wobec powódki odpowiedzialności rzeczowej, a żądanie oparte na stosunku hipoteki nie mogło zostać uwzględnione.

Wychodząc z tych założeń, wyrokiem z dnia 24 czerwca 2016 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo.

Sąd Apelacyjny w Warszawie oddalił apelację powódki, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu Okręgowego. Przyjął, że pozwani wykazali, iż umowa kredytu z dnia 17 stycznia 2007 r. była umową kredytu udzielonego na budowę domów mieszkalnych. Zaaprobował stanowisko, że umowa ta nie spełniała warunków do uznania jej za umowę podziału hipoteki, pozwani obalili zatem domniemanie prawidłowości wpisu hipoteki łącznej, ponieważ wpis ten nastąpił wbrew art. 76 ust. 4 u.k.w.h. Obalenie tego domniemania było możliwe również w postępowaniu o zasądzenie należności od właściciela nieruchomości obciążonej hipoteką, przy czym dotyczy to także wpisów o charakterze konstytutywnym.

Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła skargą kasacyjną powódka, zarzucając naruszenie art. 67 u.k.w.h., art. 365 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 67 u.k.w.h. oraz art. 3 ust. 1 u.k.w.h. w związku z art. 234 i 391 § 1 k.p.c., art. 67, 10 ust. 1 i art. 31 ust. 2 u.k.w.h. Wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzuty skargi kasacyjnej sprowadzały się do zakwestionowania dopuszczalności podważenia zgodności wpisu hipoteki do księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w innym postępowaniu niż sprawa o uzgodnienie stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 u.k.w.h.). Zdaniem powódki, w przypadku wpisów o charakterze konstytutywnym, w tym wpisu hipoteki, nie można ustalić nieistnienia prawa wpisanego w księdze wieczystej bez jednoczesnego wykreślenia wpisu, a zatem zarzut nieistnienia hipoteki podniesiony w sprawie o zapłatę nie mógł być skuteczny.

Zgodnie z art. 3 ust. 1 i 2 u.k.w.h., domniemywa się, że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym; domniemywa się również, że prawo wykreślone nie istnieje. Do-mniemania te mają charakter domniemań prawnych, wiążą one zatem sąd orzekający (art. 234 k.p.c.), mogą jednak podlegać obaleniu. Obalenie domniemania polega na wykazaniu, że rzeczywisty stan prawny jest odmienny od ujawnionego w księdze wieczystej, ponieważ wpisane w księdze prawo nie istnieje lub mimo wykreślenia z księgi istnieje w dalszym ciągu (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 lipca 2004 r., SK 57/03, OTK-A Zb.Urz. 2004, nr 7, poz. 69, oraz uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2006 r., III CZP 106/05, OSNC 2006, nr 10, poz. 160, i z dnia 18 maja 2010 r., III CZP 134/09, OSNC 2010, nr 10, poz. 131).

Obalenie domniemania zgodności z rzeczywistym stanem prawnym wpisu prawa ujawnionego w księdze wieczystej może nastąpić przede wszystkim w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. W piśmiennictwie i w judykaturze przyjmuje się, że to postępowanie nie jest jednak wyłącznym środkiem mogącym służyć obaleniu domniemań określonych w art. 3 u.k.w.h. Do wzruszenia tych domniemań może dojść także w innym postępowaniu sądowym, jeżeli zgodność z rzeczywistym stanem prawnym wpisu prawa ujawnionego w księdze wieczystej ma znaczenie dla wyniku tego postępowania (por.m.in. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 lipca 2004 r., SK 57/03, uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2006 r., III CZP 106/05, i z dnia 18 maja 2010 r., III CZP 134/09, orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 1960 r., 3 CR 328/60, OSPiKA 1961, nr 6, poz. 162, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2006 r., IV CSK 177/05, nie publ., z dnia 13 lutego 2009 r., II CSK 464/08, OSP 2010, nr 2, poz. 17, z dnia 20 marca 2009 r., II CSK 581/08, nie publ., z dnia 21 czerwca 2011 r., I CSK 555/10, OSNC-ZD 2012, nr B, poz. 43, z dnia 25 listopada 2015 r., IV CSK 79/15, nie publ., oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2011 r., III CSK 146/10, OSNC-ZD 2011, nr D, poz. 89).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko to jest zgodnie akceptowane tylko w odniesieniu do wpisów o charakterze deklaratywnym (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2019 r., V CSK 1/18, nie publ.). W przypadku wpisów o charakterze konstytu-tywnym w judykaturze wyrażany jest także pogląd odmienny, według którego domniemanie zgodności z prawem takiego wpisu może zostać obalone tylko w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. Pogląd ten prezentowany jest najczęściej w kontekście wpisu prawa użytkowania wieczystego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2011 r., III CZP 123/10, OSNC 2011, nr 9, poz. 96, oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2011 r., I CSK 305/10, OSNC-ZD 2012, nr A, poz. 7, z dnia 4 marca 2011 r., I CSK 340/10, nie publ., z dnia 26 czerwca 2014 r., III CSK 192/13, nie publ., z dnia 22 lutego 2018 r., I CSK 391/17, nie publ., i z dnia 12 kwietnia 2019 r., I CSK 172/18, nie publ.), a także prawa odrębnej własności lokalu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2011 r., II CSK 104/11, nie publ.).

Brak natomiast jednolitego podejścia do tego problemu w kontekście wpisu hipoteki. W wyroku z dnia 4 marca 2011 r., I CSK 340/10, Sąd Najwyższy wskazał na niedopuszczalność obalenia domniemania prawidłowości wpisu użytkowania wieczystego w innym postępowaniu niż określone w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. ze względu na konstytutywny charakter tego wpisu, wykluczył jednak odniesienie tego stanowiska do wpisu hipoteki, odwołując się do akcesoryjnego charakteru hipoteki. Za dopuszczalnością obalenia domniemania zgodności z rzeczywistym stanem prawnym wpisu hipoteki w każdym postępowaniu opowiedziano się także w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2007 r., III CSK 407/06 (nie publ.) i z dnia 25 listopada 2015 r., IV CSK 79/15 (nie publ.), ze wskazaniem na ścisły związek hipoteki z zabezpieczoną wierzytelnością, oraz w postanowieniu Sądu Najwyższego dnia 13 grudnia 2018 r., V CSK 559/17 (nie publ.), w którym przyjęto m.in., że odsyłanie dłużnika rzeczowego pozwanego o zapłatę na drogę procesu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w celu podjęcia obrony przeciwko istnieniu hipoteki kłóciłoby się z ekonomią procesową.

Odmienne stanowisko, zgodnie z którym w postępowaniu o zapłatę wszczętym przez wierzyciela przeciwko właścicielowi nieruchomości niedopuszczalne jest kwestionowanie wpisu hipoteki w księdze wieczystej prowadzonej dla tej nieruchomości, zajęto w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2019 r., I CSK 419/18 (nie publ.), wydanym w analogicznym stanie faktycznym do ustalonego w sprawie, w której złożono skargę kasacyjną. W ocenie Sądu Najwyższego, właściwą drogą w takim przypadku jest powództwo o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2019 r., I CSK 473/18, nie publ., i z dnia 8 maja 2011 r., II UK 247/11, OSNP 2013, nr 7-8, poz. 92).

Za trafne należy uznać zapatrywanie, że domniemanie, iż hipoteka została wpisana w księdze wieczystej zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym, może być podważane nie tylko w drodze powództwa opartego na art. 10 ust. 1 u.k.w.h., lecz także na skutek zarzutów pozwanego właściciela nieruchomości objętej księgą wieczystą, w której ujawniono hipotekę, w sprawie wszczętej przeciwko niemu z powództwa zabezpieczonego wierzyciela.

Artykuł 3 u.k.w.h. nie wskazuje na to, by w celu obalenia ustanowionych w nim domniemań konieczne było wszczęcie szczególnego postępowania sądowego. W sytuacji, w której ustawodawca zamierza wzmocnić domniemanie prawne, zastrzegając dla niego szczególny tryb jego obalania, czyni to wprost, wskazując, że może ono zostać obalone tylko w określonym postępowaniu sądowym (por. art. 539, 679 § 1, art. 63 § 3 k.r.o.). Okoliczność, że ustawa o księgach wieczystych i hipotece przewiduje szczególną drogę pozwalającą na definitywne uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ust. 1 u.k.w.h.), co zakłada obalenie domniemania związanego z wpisem, nie oznacza, że tryb ten należy uznać za wyłączny.

Konsekwencje obalenia domniemania zgodności wpisu z rzeczywistym stanem prawnym w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. są przy tym odmienne od skutków jego zakwestionowania w innym postępowaniu sądowym, w którym domniemanie to dotyczy kwestii wstępnej, mającej wpływ na treść rozstrzygnięcia. W drugim przypadku ocena prawna, że wpis nie odpowiada rzeczywistemu stanowi prawemu, nie jest objęta mocą wiążącą orzeczenia sądu (art. 365 w związku z art. 366 k.p.c.) i wpływa jedynie na wynik konkretnego postępowania, nie rzutuje na dalsze istnienie wpisu i związaną z tym konieczność respektowania w dalszym ciągu łączącego się z nim domniemania w innych postępowaniach sądowych. Wyrok wydany w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. pozwala natomiast na usunięcie wpisu z księgi wieczystej, a tym samym na trwałe i ze skutkiem erga omnes uchylenie domniemania przez eliminację jego podstawy (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2006 r., III CZP 106/05).

Zgodnie z art. 67 u.k.w.h., do powstania hipoteki niezbędny jest wpis w księdze wieczystej; z przepisu wynika konstytutywny charakter wpisu, warunkujący powstanie prawa rzeczowego, nie kreuje on jednak hipoteki i nie jest samodzielną podstawą jej powstania. Dokonanie wpisu prowadzi do powstania hipoteki tylko wtedy, gdy istnieje ku temu właściwa podstawa materialnoprawna. Wpis nie sanuje braku tej podstawy, wynikającego np. z nieważności czynności prawnej ustanawiającej hipotekę (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2019 r., I CSK 419/18, nie publ.), jest natomiast jednym z elementów złożonego zdarzenia prawnego, z którym ustawa wiąże powstanie hipoteki (por. mutatis mutandis uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2019 r., III CZP 100/18, OSNC 2019, nr 12, poz. 119). Ujawnienie hipoteki w księdze wieczystej (wpis hipoteki) nie przesądza zatem, że prawo to rzeczywiście istnieje i nie zmienia per se stanu prawnego nieruchomości, bez względu na to, że wpis hipoteki ma co do zasady charakter konstytutywny (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1993 r., I CRN 202/93, nie publ., i z dnia 6 grudnia 2000 r., III CKN 179/99, nie publ.). Z art. 3 ust. 1 u.k.w.h. wynika jedynie to, że ujawnienie hipoteki stwarza tylko podstawę wzruszalnego domniemania, iż hipoteka została wpisana zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym, a nieruchomość objęta księgą wieczystą jest tą hipoteką obciążona.

Do obalenia tego domniemania nie jest konieczne "obalenie (wykreślenie) wpisu" hipoteki, lecz wykazanie, że mimo ujawnienia hipoteki przez wpis prawo to nigdy nie powstało albo mimo powstania - wygasło. Z zasady akcesoryjności wynika, że hipoteka wygasa co do zasady z wygaśnięciem zabezpieczonej wierzytelności (art. 94 u.k.w.h.); skutek ten nie wymaga wpisu w księdze wieczystej, a jeśli wpis taki zostanie dokonany, nie ma on charakteru konstytutywnego, lecz deklaratywny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2012 r., II CSK 325/11, nie publ., i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2014 r., II CSK 574/13, nie publ.). Nie jest zatem tak, że do wygaśnięcia hipoteki z tego powodu, iż jej wpis ma konstytutywny charakter, konieczne jest wykreślenie wpisu, chyba że szczególny przepis czyni w konkretnej sytuacji wpis do księgi wieczystej koniecznym elementem zdarzenia prawnego, z którym powiązane jest wygaśnięcie hipoteki (por. uchylony art. 96 u.k.w.h., a de lege lata art. 246 k.c.). (...)

Niewykreślenie hipoteki mimo ustania zabezpieczonej wierzytelności prowadzi, z zastrzeżeniem wyjątków od zasady akcesoryjności hipoteki, do niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej ze stanem rzeczywistym, który może być definitywnie usunięty w drodze powództwa opartego o art. 10 ust. 1 u.k.w.h. Wygaśnięcie hipoteki w związku z ustaniem zabezpieczonej wierzytelności, mimo jej ujawnienia w księdze wieczystej, może być jednak podnoszone także w innych postępowaniach, przy czym ze względu na domniemanie wiążące się z wpisem (art. 3 ust. 1 u.k.w.h.) ciężar dowodu spoczywa w tym przypadku na stronie kwestionującej zgodność wpisu hipoteki z rzeczywistym stanem prawnym. Analogicznie należy traktować sytuację, w której mimo ujawnienia hipoteki w księdze wieczystej prawo to nigdy nie powstało ze względu na brak skutecznej podstawy materialnoprawnej, a co za tym idzie dokonany wpis - mimo przysługującego mu domniemania - jest niezgodny z rzeczywistym stanem prawnym.

Kwestionowany przez pozwanych wpis dotyczył hipoteki łącznej, której podstawę prawną miał stanowić art. 76 ust. 1 u.k.w.h. w dawnym brzmieniu w powiązaniu z § 11 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz.U. Nr 102, poz. 1122 ze zm.; obecnie uchylone). W judykaturze i doktrynie zwrócono uwagę, że hipoteka ta powstaje z mocy ustawy, a jej wpis w księdze wieczystej ma charakter deklaratywny (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 1994 r., III CZP 85/94, OSNC 1995, nr 1, poz. 3, i postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2007 r., III CSK 356/06, nie publ., z dnia 12 września 2014 r., I CSK 631/13, nie publ., i z dnia 19 października 2016 r., V CSK 128/16, "Monitor Prawa Bankowego" 2017, nr 10, s. 55).

Na zapatrywanie wyrażone wcześniej nie rzutuje argument wywodzony z mocy wiążącej prawomocnego postanowienia o wpisie do księgi wieczystej (art. 365 w związku z art. 13 § 1 k.p.c.). Przepis art. 365 k.p.c. dotyczy każdego postanowienia o wpisie do księgi wieczystej, niezależnie od tego, czy wpis ten jest elementem koniecznym do powstania ujawnianego prawa podmiotowego. Postanowienie o wpisie do księgi wieczystej, także wtedy, gdy z materialnoprawnego punktu widzenia wpis ma charakter konstytutywny, nie ma jednak skutku kształtującego w tym sensie, że tworzy ujawniane prawo w oderwaniu od jego materialnoprawnej podstawy. Artykuł 365 k.p.c., a także inne przepisy prawa procesowego nie stwarzają zatem podłoża do zróżnicowania sposobu kwestionowania domniemania określonego w art. 3 ust. 1 u.k.w.h. w zależności od tego, czy wpis ma charakter deklaratywny, czy konstytutywny. Specyfika wpisu konstytutywnego wyczerpuje się w tym, że normy prawa materialnego traktują dokonanie wpisu w księdze wieczystej jako jeden z elementów złożonego zdarzenia prawnego prowadzącego do powstania prawa podmiotowego, jednak to, czy prawo to w rzeczywistości powstało, a tym bardziej - czy istnieje w dalszym ciągu - nie leży w płaszczyźnie procesowych skutków orzeczenia sądu o wpisie do księgi wieczystej, w tym skutków wyrażonych w art. 365 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.

Ponadto w postępowaniu o wpis w księdze wieczystej sąd ocenia jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej (art. 626⁸ § 2 k.p.c.). Mimo że badanie to obejmuje również elementy materialnoprawne, w postępowaniu tym sąd nie przesądza - z konsekwencjami określonymi w art. 365 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. - stanu prawnego nieruchomości objętej księgą wieczystą, której dotyczy wniosek o wpis, w kontekście materialnej podstawy nabycia, zmiany lub wygaśnięcia prawa podmiotowego dotyczącego tej nieruchomości. Ujawnienie prawa rzeczowego w księdze wieczystej nie przesądza zatem w świetle art. 365 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., że prawo to istnieje, a jego wykreślenie nie przesądza jego nieistnienia (por. art. 95 u.k.w.h.).

Za stanowiskiem tym przemawia nie tylko ograniczona kognicja sądu wieczystoksięgowego i charakter postępowania o wpis w księdze wieczystej. Przeciwne zapatrywanie podważałoby przyjęty w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. model uzgodnienia stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej ze stanem rzeczywistym, zważywszy że moc wiążąca prawomocnego postanowienia o wpisie musiałaby być - lege non distinguente - respektowana również w postępowaniu zainicjowanym na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. Przepis ten nie tworzy szczególnego środka zaskarżenia pozwalającego na przełamanie prawomocności postanowienia o wpisie do księgi wieczystej w aspekcie jego mocy wiążącej (art. 365 k.p.c.), lecz powództwo zmierzające do przesądzenia, iż rzeczywisty stan prawny odbiega od ujawnionego w księdze wieczystej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2007 r., III CSK 347/06, OSNC-ZD 2008, nr A, poz. 21).

Uniemożliwienie incydentalnego podważania zgodności wpisu hipoteki z rzeczywistym stanem prawnym, z powołaniem się na konstytutywny charakter wpisu, pociągałoby za sobą znaczące wzmocnienie skutków domniemania wiążącego się z wpisem hipoteki w zestawieniu z domniemaniem towarzyszącym wpisowi prawa własności lub innych praw podlegających ujawnieniu w księdze wieczystej w drodze wpisu deklaratywnego. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, prawo własności, mimo ujawnienia w księdze wieczystej i skuteczności erga omnes, może być kwestionowane ze skutkiem interpartes w każdym postępowaniu sądowym, w którym zgodność wpisu z rzeczywistym stanem prawnym rzutuje na treść rozstrzygnięcia. Co więcej, zróżnicowanie to ujawniałoby się także w obrębie samej hipoteki, zważywszy że zasada konstytutywnego wpisu wynikająca z art. 67 u.k.w.h. nie jest wolna od wyjątków. Dystynkcje takie nie miałyby jednak oparcia w art. 3 ust. 1 u.k.w.h. ani w innych przepisach ustawy o księgach wieczystych i hipotece, jak również w przepisach kodeksu postępowania cywilnego (art. 234 i art. 365 w związku z art. 366); trudno również dopatrzeć się dla nich przekonujących argumentów funkcjonalnych. Za przedstawionym stanowiskiem przemawiają również argumenty pragmatyczne, trafnie uwypuklone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2018 r., V CSK 559/17.

Z tych względów, na podstawie art. 398¹⁴ k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.

OSNC 2020 r., Nr 9, poz. 76

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 11-12/2022

Domniemanie, że hipoteka została wpisana w księdze wieczystej zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym (art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 2204) może być podważane nie tylko w drodze powództwa opartego na art. 10 ust. 1 ustawy, lecz także na skutek zarzutów pozwanego właściciela nieruchomości objętej księgą wieczystą, w której ujawniono hipotekę, w sprawie wszczętej przeciwko niemu powództwem zabezpieczonego wierzyciela.

(wyrok z 10 stycznia 2020 r., I CSK 451/18, M. Romańska, P. Grzegorczyk, A. Piotrowska, OSNC 2020, nr 9, poz. 76; BSN 2020, nr 3–4, s. 15)

Artykuł

Barbary Jelonek-Jarco, Jeszcze o wzruszalności domniemań z art. 3 u.k.w.h. – uwagi na kanwie wyroku Sądu Najwyższego z 10.01.2020 r. (I CSK 451/18), Rejent 2022, nr 8, s. 32

Artykuł w przeważającej części pozytywnie odnosi się do wyroku.

Autorka podzieliła stanowisko wyrażone w tezie omawianego orzeczenia. Za zasadny uznała pierwszy z przedstawionych przez Sąd Najwyższy argumentów przemawiających na rzecz tego stanowiska, zgodnie z którym art. 3 u.k.w.h. nie wskazuje, by w celu obalenia ustanowionych w nim domniemań konieczne było wszczęcie szczególnego postępowania sądowego (art. 10 u.k.w.h.). Wymaga bowiem podkreślenia, że nawet jeśli podstawą domniemania jest orzeczenie sądowe, nie przesądza to, iż jego obalenie może nastąpić jedynie przez eliminację tego orzeczenia z obrotu prawnego. Dzieje się tak wyłącznie wtedy, gdy przewiduje to ustawodawca. Jako przykłady można wskazać art. 539 i 679 k.p.c. Zdaniem autorki w przypadku domniemań z art. 3 u.k.w.h. nie można przyjąć ogólnej tezy, że są one oparte na orzeczeniu sądowym. Nie każdy bowiem wpis jest orzeczeniem, jednak z każdym wpisem jest związane domniemanie wynikające z art. 3 u.k.w.h. W przypadkach, gdy wpis jest jedynie adnotacją, do obalenia domniemania z pewnością nie trzeba obalenia orzeczenia i wszczynania postępowania, o którym mowa w art. 10 u.k.w.h. Celem tego postępowania jest wydanie deklaratoryjnego orzeczenia, w którym sąd potwierdza istniejący stan prawny, nie zaś uchylenie wpisu (jako orzeczenia).

Zdaniem autorki za trafny należy także uznać drugi z powołanych przez Sąd Najwyższy argumentów, zgodnie z którym konstytutywny charakter wpisu hipoteki nie uzasadnia tezy, że obalenie domniemania z art. 3 u.k.w.h. nie może nastąpić bez wytoczenia powództwa z art. 10 u.k.w.h. Nie ma bowiem żadnych podstaw prawnych do różnicowania trybu obalania domniemań z uwagi na charakter wpisów. Należy zgodzić się również ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, że art. 365 k.p.c. dotyczy każdego postanowienia o wpisie do księgi wieczystej, tj. zarówno konstytutywnego, jak i deklaratoryjnego. W zakresie procesowych skutków orzeczenia sądów o wpisie hipoteki nie leży jednak przesądzenie, że prawo to powstało i nadal istnieje.

Komentatorka dodała, że względy ekonomii procesowej zdecydowanie przemawiają przeciwko stanowisku dopuszczającemu obalenie domniemań z art. 3 u.k.w.h. wyłącznie w postępowaniu, o którym mowa w art. 10 u.k.w.h. Zwróciła również uwagę, że argumenty przedstawione przez Sąd Najwyższy dotyczące obalania tych domniemań mają uniwersalny charakter i należy odnieść je do wszystkich wpisów konstytutywnych.

Na koniec autorka wyraziła wątpliwości odnośnie do stanowiska Sądu Najwyższego, zgodnie z którym ocena prawna, że wpis nie odpowiada rzeczywistemu stanowi prawemu, nie jest objęta mocą wiążącą orzeczenia sądu (art. 365 w zw. z art. 366 k.p.c.) i wpływa jedynie na wynik konkretnego postępowania, nie rzutuje zaś na dalsze istnienie wpisu i związaną z tym konieczność respektowania w dalszym ciągu łączącego się z nim domniemania w innych postępowaniach sądowych. Stwierdziła jednak równocześnie, że kwestia ta wymaga odrębnej analizy.