Uchwała z dnia 1977-02-19 sygn. III CZP 64/76

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 64/76

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 19 lutego 1977 r.

Przewodniczący: Prezes SN J. Pawlak. Sędziowie: W. Bryl, St. Dmowski (sprawozdawca), J. Krajewski, W. Kuryłowicz, J. Pietrzykowski, Z. Trybulski.

Sąd Najwyższy, z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, R. Wyrzykowskiego, w sprawie z wniosku Mirosława R. i Marka R. o zniesienie współwłasności, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Najwyższy na posiedzeniu w dniu 18 listopada 1976 r. do rozstrzygnięcia składowi siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego

"Czy do wartości przedmiotu współwłasności w rozumieniu § 29 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 czerwca 1967 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych wlicza się wartość nakładów poczynionych odrębnie przez poszczególnych współwłaścicieli?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Do wartości przedmiotu współwłasności w rozumieniu § 29 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 czerwca 1967 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych (jednolity tekst: Dz. U. z 1973 r., Nr 21, poz. 127) wlicza się wartość części składowych rzeczy (art. 47 § 2 k.c.) także wtedy, gdy nakłady na rzecz zostały poczynione odrębnie przez poszczególnych współwłaścicieli.

Uzasadnienie

Współwłasność nie jest instytucją prawną samodzielną, lecz stanowi odmianę własności, charakteryzującą się tum, że własność tej samej rzeczy przysługuje niepodzielnie kilku osobom. W jednym stosunku prawnym występują trzy zasadnicze elementy, a mianowicie: jedność przedmiotu, wielość podmiotów i niepodzielność wspólnego prawa. Do współwłasności stosuje się zatem, i to bezpośrednio, a nie przez analogię, przepisy odnoszące się do własności, a m.in. art. 45-55 k.c. i 191-193 k.c.

W świetle tych przepisów budynki czy też inne urządzenia trwale z gruntem związane (z wyjątkiem przypadków określonych wyraźnie w przepisach) stanowią część składową nieruchomości i nie mogą być odrębnym przedmiotem własności (art. 47, 48 i 191 k.c.). Przyjmując, że zasada ta odnosi się również do współwłasności, uznać trzeba, że w skład przedmiotu współwłasności w rozumieniu prawa materialnego wchodzą również budynki, stanowiące część składową gruntu i to niezależnie od tego, czy zostały nabyte razem z gruntem, wzniesione wspólnie, czy też oddzielnie przez poszczególnych współwłaścicieli, w tym przez współwłaścicieli korzystających z mocy umowy albo orzeczenia sądowego z wydzielonych im do użytkowania części nieruchomości stanowiącej ich współwłasność. Zniesienie współwłasności nieruchomości wywołuje zawsze skutki prawne nie tylko w zakresie własności gruntu, ale również w zakresie własności budynków stanowiących części składowe tych gruntów. Budynki stają się bowiem własnością tego z byłych współwłaścicieli, któremu zostaje przyznany grunt, na którym się one znajdują, chociażby postawił je inny współwłaściciel, chyba że sąd znosząc współwłasność przyzna budynki innemu uczestnikowi postępowania, zobowiązując go do rozebrania ich i ewentualnego przeniesienia na inny teren (por. ust. IV pkt e wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne, uchwała Pełnego Składu Izby Cywilnej z dnia 15 grudnia 1969 r. III CZP 12/69 - OSNCP 1970, z. 3, poz. 39 - które to wytyczne odnoszą się równie do spraw o zniesienie współwłasności nieruchomości rolnych).

Uwzględniając zasadę, że części składowe nieruchomości nie mogą być odrębnym przedmiotem tak własności, jak i współwłasności, przyjąć trzeba, że nie jest możliwe i dopuszczalne dokonanie częściowego zniesienia współwłasności nieruchomości zabudowanej, obejmującego jedynie grunt i wyłączającego z postępowania określonego w art. 210 i następnych k.c. budynki będące częścią składową gruntu jako nieruchomości.

Przedstawione wyżej argumenty, oparte na przepisach prawa materialnego, a wskazujące na to, że przedmiotem zniesienia współwłasności nieruchomości zabudowanej nie może być grunt z wyłączeniem budynków czy też innych urządzeń trwale z gruntem związanych, stanowiących jego część składową, uzasadniają wniosek, że przedmiotem postępowania o zniesienie współwłasności jest rzecz (nieruchomość) wraz z jej częściami składowymi.

Ponieważ prawo materialne nie reguluje bezpośrednio sposobu określania wartości przedmiotu sprawy sądowej oraz sposobu obliczenia i pobierania wpisu, zachodzi potrzeba rozważenia przedstawionego zagadnienia prawnego na podstawie przepisów odnoszących się do określania wartości przedmiotu sporu (przedmiotu postępowania nieprocesowego) i pobierania opłat sądowych (wpisów), a wiec przepisów kodeksu postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych.

Zasady dotyczące określenia wartości przedmiotu sporu, zawarte w art. 19-26 k.p.c., odnoszące się z mocy art. 13 § 2 k.p.c. do postępowania nieprocesowego, mają charakter ogólny. Żaden z tych przepisów nie odnosi się bezpośrednio do obliczania wartości przedmiotu zniesienia współwłasności czy też spadku podlegającego podziałowi w postępowaniu sądowym. Podobnie przepisy k.p.c., regulujące postępowanie w sprawach o zniesienie współwłasności (art. 617-625) i o dział spadku (art. 680-689), nie zawierają norm, które wskazywałyby sposoby określenia wartości przedmiotu działu, koniecznego do ustalenia wysokości wpisu od wniosku czy też rewizji. W art. 617 k.p.c., określającym wymagania, jakim powinien odpowiadać wniosek o zniesienie współwłasności, mówi się jedynie o obowiązku określenia rzeczy mającej ulec podziałowi oraz o obowiązku przedstawienia dowodów własności (podobnie kwestia ta uregulowana jest w art. 680 k.p.c. odnoszącym się do działu spadku). Ponieważ w przepisie tym nie mówi się, co podlega wliczeniu do wartości przedmiotu zniesienia współwłasności, zagadnienia nie można rozwiązać za pomocą art. 19 § 2 k.p.c., który w sprawach majątkowych, innych niż o roszczenia pieniężne, nakłada na powoda, a więc i na wnioskodawcę w postępowaniu nieprocesowym, obowiązek określenia wartości przedmiotu postępowania w kwocie pieniężnej. Problemu nie wyjaśnia także przepis art. 20 k.p.c., stanowiący, że do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się m.in. pożytków żądanych obok roszczenia głównego, gdyż części składowe nieruchomości nie są pożytkami tak w rozumieniu prawa materialnego (art. 53 § 1 k.c.), jak i prawa procesowego (art. 20 k.p.c.).

Przedstawionego powiększonemu składowi Sądu Najwyższego zagadnienia prawnego nie można również rozstrzygać na podstawie przepisów o kosztach sądowych.

Artykuł 29-31 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 110), przewidujące wpisy: stosunkowy, stały i tymczasowy, nie zawierają żadnej wskazówki, która pozwalałaby określić, co wchodzi w skład przedmiotu zniesienia współwłasności.

Przepis § 29 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 czerwca 1967 r. (jednolity tekst: Dz. U. z 1973 r., Nr 21, poz. 127) w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych, mimo że odnosi się wyłącznie do spraw o zniesienie współwłasności, także nie daje odpowiedzi na zgłoszone pytanie. Z brzmienia tego przepisu, przewidującego obowiązek pobierania jednej piątej czy też jednej dziesiątej wpisu stosunkowego obliczonego od "wartości przedmiotu współwłasności", wynika, że chodzi w nim o wartość rzeczy mającej ulec podziałowi, która zgodnie z art. 617 k.p.c. powinna być wyraźnie określona we wniosku. Przepis § 29 reguluje jedynie kwestię wysokości wpisu, a nie ustalania wartości przedmiotu współwłasności.

Analiza przepisów kodeksu postępowania cywilnego oraz przepisów o kosztach sądowych w sprawach cywilnych prowadzi zatem do wniosku, że nie regulują one przedstawionego do rozstrzygnięcia zagadnienia, a mianowicie sposobu obliczania wartości przedmiotu zniesienia współwłasności dla celów związanych z opłatami sądowymi oraz nie określają, co wlicza się do wartości przedmiotu współwłasności. W takiej sytuacji do rozstrzygnięcia zagadnienia muszą być wykorzystane przepisy prawa materialnego, a konkretnie te przepisy, które określają przedmiot zarówno własności, jak i współwłasności. Przepisy prawa materialnego, podobnie jak i prawa procesowego, wchodzą w skład tego samego systemu prawnego i tworzą jedną całość. Mogą być zatem brane pod uwagę nie tylko przy rozstrzyganiu istoty sprawy, ale również przy rozstrzyganiu zagadnień pozostających w związku z orzekaniem co do meritum, a więc i co do podstaw wymiaru opłat sądowych. Postępowanie sądowe ma na celu realizację uprawnień wynikających z prawa materialnego. Prawo materialne może więc decydować o wartości przedmiotu sporu oraz o wartości przedmiotu zniesienia współwłasności.

Takie ujęcie problemu uzasadnia wniosek, że do wartości przedmiotu zniesienia współwłasności wlicza się wartość części składowych rzeczy (art. 47 § 2 k.c.) w każdym wypadku, a więc również wtedy, gdy nakłady na rzecz zostały poczynione odrębnie przez poszczególnych współwłaścicieli.

Okoliczność, że zgodnie z art. 618 § 1 k.p.c. o wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy, w tym i z tytułu nakładów, sąd obowiązany jest orzekać w postępowaniu o zniesienie współwłasności nieruchomości, nie może prowadzić do wniosku, że przedmiotem postępowania jest wyłącznie sprawa o zniesienie współwłasności gruntu, a roszczenia z tytułu posiadania są roszczeniami ubocznymi nie podlegającymi opłatom sądowym, a więc że wartość realna rzeczy ma być obniżona o wartość nakładów poczynionych wspólnie lub oddzielnie przez poszczególnych współwłaścicieli, chociażby nakłady stanowiły części składowe rzeczy (nieruchomości).

Taki wniosek równałby się przyjęciu, że przeprowadzenie postępowania sądowego rozstrzygającego całokształt zagadnień związanych ze współwłasnością pociąga za sobą obowiązek uiszczenia wpisu niż przeprowadzenie zwykłego - nieskomplikowanego postępowania o samo zniesienie współwłasności. Wartość nakładów stanowiących części składowe nieruchomości jest bardzo często kilkakrotnie wyższa od wartości gruntu (taka sytuacja istnieje też w sprawie, w której zgłoszone zostały pytanie prawne). Skoro sąd orzeka o nich w interesie wszystkich uczestników postępowania o zniesienie współwłasności (postępowanie prowadzi do wyjścia z niepodzielności), względy słuszności również przemawiają za tym, by podlegały one opłatom. Gdyby roszczenia o zwrot nakładów dochodzone były w odrębnym postępowaniu, podlegałyby dużo wyższej opłacie (w wysokości całego wpisu).

Podkreślić należy, że przyjęte w niniejszej uchwale rozstrzygnięcie jest zgodne z poglądem wypowiedzianym w uzasadnieniu uchwały Całej Izby Cywilnej z dnia 26 października 1956 r. I CO 32/56 (OSN 1957, z. III, poz. 61). W uzasadnieniu tym Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że w przypadku gdy powództwo oparte jest na prawie własności wartość przedmiotu sporu stanowi pełna wartość dochodzonego mienia, gdyż ona odpowiada wartości prawa własności.

Mając na uwadze przedstawione wyżej rozważania Sąd Najwyższy udzielił na przedstawione pytanie odpowiedzi jak w sentencji niniejszej uchwały.