Uchwała z dnia 1992-10-08 sygn. III CZP 117/92

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 117/92

Uchwała z dnia 8 października 1992 r.

Przewodniczący: sędzia SN M. Sychowicz (sprawozdawca).

Sędziowie SN: J. Gudowski, J. Majewska.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Teresy R. przeciwko Wandzie K. i Leopoldowi K. o wydanie nieruchomości, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 25 września 1992 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Rzeszowie postanowieniem z dnia 23 lipca 1992 r., do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy nabywcy nieruchomości na podstawie tzw. nieformalnej umowy przeniesienia własności, który w związku z żądaniem zwrotu nieruchomości przez zbywcę zgłosił prawo zatrzymania świadczenia, dopóki zbywca nie zaoferuje mu zwrotu zapłaconej ceny "i wynagrodzenia za korzystanie z jego gotówki", należy przypadające mu roszczenie obliczyć przez przyjęcie obowiązku zwrotu zapłaconej ceny z odpowiednimi odsetkami ustawowymi za opóźnienie (art. 481 § 1 k.c.), lub przypadające mu roszczenie obliczyć przez przejęcie obowiązku zwrotu zapłaconej ceny nominalnej zwaloryzowanej zgodnie z art. 358¹ § 3 k.c.?

podjął następującą uchwałę:

Uiszczona w pieniądzu cena nabycia nieruchomości sprzedanej na podstawie nieważnej umowy podlega zwrotowi według wartości nominalnej. Jeżeli na poczet ceny świadczone zostały usługi, zwrotowi podlega ich wartość ustalona według cen z chwili, w której przysporzyły one zbywcy korzyść majątkową. W obu wypadkach do świadczenia należnego nabywcy ma zastosowanie art. 358(1) § 3 k.c. 

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na tle następującego stanu faktycznego.

Strony zawarły - bez zachowania formy aktu notarialnego - umowę sprzedaży nieruchomości za cenę 80.000 zł. W wykonaniu tej umowy w 1978 r. powódka przeniosła na pozwanych posiadanie nieruchomości, a pozwani zapłacili jej kwotę 75.000 zł jako część ceny nabycia nieruchomości i na poczet reszty ceny wykonali prace polowe w gospodarstwie powódki.

W pozwie z dnia 1 sierpnia 1990 r. powódka wniosła o nakazanie pozwanym, aby wydali jej nieruchomość z jednoczesnym zobowiązaniem (się) do zapłacenia pozwanym kwoty 600.000 zł z ustawowymi odsetkami.

Pozwani uznali żądanie wydania nieruchomości, ale wnieśli o zobowiązanie powódki do równoczesnego z wydaniem nieruchomości zapłacenia im przez powódkę kwoty 100.000 zł.

W wydanym wyroku Sąd Wojewódzki w Rzeszowie nakazał pozwanym, aby wydali powódce nieruchomość w terminie 14 dni od uprawomocnienia się wyroku, z równoczesną zapłatą przez powódkę pozwanym kwoty 46.875.000 zł z ustawowymi odsetkami w razie zwłoki. Wymieniona kwota stanowi taką część obecnej ceny rynkowej nieruchomości, jaką stanowiła suma 80.000 zł w stosunku do ceny rynkowej tej nieruchomości w 1978 r.

W rewizjach od wymienionego wyroku obie strony zakwestionowały wysokość kwoty, do której zapłacenia zobowiązana została powódka.

Przy rozpoznawaniu tych rewizji przez Sąd Apelacyjny w Rzeszowie powstało zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości. Zagadnienie to w brzmieniu sformułowanym przez Sąd Apelacyjny przytoczone zostało w sentencji uchwały. Jak wynika z uzasadnienia postanowienia, którym zagadnienie to przedstawione zostało Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia, jego istotą jest wątpliwość co do sposobu ustalania w sytuacji, gdy nastąpił znaczny spadek siły nabywczej pieniądza wysokości sumy, do której zapłacenia na rzecz nabywcy nieruchomości sprzedanej na podstawie nieważnej umowy zobowiązany jest zbywca, który uzyskał cenę nabycia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Umowa sprzedaży nieruchomości zawarta bez zachowania formy aktu notarialnego jest nieważna (art. 73 § 2 k.c. w zw. z art. 158 k.c.). W razie zwrotu nieruchomości sprzedanej na podstawie nieważnej umowy nabywcy, który w wykonaniu tej umowy zapłacił cenę nabycia i wszedł w posiadanie nieruchomości, mogą przysługiwać w stosunku do zbywcy właściciela nieruchomości, różne roszczenia. W sprawie, w której powstało rozstrzygane zagadnienie prawne, pozwani, zgłaszając pod adresem powódki żądanie zapłacenia 100.000.000 zł, bliżej nie określili podstawy faktycznej tego roszczenia. W sytuacji, gdy rozpoznający sprawę w pierwszej instancji Sąd Wojewódzki potraktował je jako żądanie zwrotu ceny nabycia nieruchomości otrzymanej przez powódkę i rewizja pozwanej tego nie kwestionuje, a wątpliwość dotycząca sposobu ustalenia wysokości sumy należnej pozwanym z wymienionego tytułu jest w istocie rzeczy przedmiotem przedstawionego Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, tę właśnie wątpliwość należało rozstrzygnąć.

Cena zapłacona w wykonaniu nieważnej umowy sprzedaży nieruchomości jest świadczeniem nienależnym (art. 410 § 2 k.c.) W myśl art. 410 § 1 k.c. do zwrotu takiego świadczenia stosuje się art. 405-409 k.c. tj. przepisy dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia (por. uzasadnienia uchwał SN: z dnia 13 maja 1983 r. III CZP 18/83 OSN wyd. Prok. Gen. 1983, z. 11, poz. 36 i z dnia 23 września 1986 r. III CZP 50/86 OSPiKA 1987, z. 5-6, poz. 119).

Stosownie do art. 405 k.c. roszczenie o wydanie korzyści majątkowej uzyskanej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby obejmuje przede wszystkim wydanie korzyści w naturze, czyli realnie tego, co zubożony utracił; jeżeli jednak wydanie takiej korzyści nie byłoby możliwe, roszczenie sprowadza się do zwrotu wartości korzyści. Z art. 409 k.c. wynika zasada aktualności wzbogacenia, czyli ustalenia jego wartości według chwili podniesienia przez zubożonego roszczenia o wydanie korzyści w naturze lub zwrotu jej wartości. Zasada ta nie znajduje jednak bezwzględnego zastosowania we wszystkich przypadkach bezpodstawnego wzbogacania. Dla określenia chwili właściwej do ustalenia wartości danego rodzaju korzyści podlegającej zwrotowi należy ściśle trzymać się idei bezpodstawnego wzbogacenia, a zatem uwzględniać funkcję, jaką instytucja ta spełnia. Należy też uwzględnić zasady wynikające z innych przepisów prawa cywilnego.

Szczególnym przypadkiem uzyskania korzyści majątkowej jest otrzymanie określonej sumy pieniędzy. Suma taka tylko wyjątkowo zachowuje swoją odrębność. Regułą jest, że wskutek pomieszania wchodzi ona do majątku osoby, która ją otrzymała. W zasadzie więc osoba, która spełniła świadczenie w postaci pieniężnej, nie może domagać się zwrotu pieniędzy w naturze; może ona żądać zwrotu ich wartości.

W wypadku, gdy świadczenie polegające na uiszczeniu sumy pieniędzy spełnione zostało w wykonaniu nieważnej umowy, istotne są dwie dość oczywiste okoliczności. Po pierwsze to, że przedmiotem żądania zwrotu świadczenia może być tylko suma pieniędzy. Po drugie zaś to, że żądanie zwrotu świadczenia przysługuje osobie, która je spełniła, już od chwili spełnienia przez nią świadczenia. Od chwili powstania obowiązku zwrotu świadczenia przez osobę, która je otrzymała, chodzi więc tu o zobowiązanie pieniężne. Ściśle rzecz biorąc, wielkości tego zobowiązania nie określa bezpośrednio wartość nominalna uiszczonej sumy pieniędzy, ale suma odpowiadająca jej realnej wartości w chwili powstania tego zobowiązania. Jednakże ze względu na zbieżność czasową spełnienia świadczenia z powstaniem zobowiązania do zwrotu (wobec czego brak jest między tymi zdarzeniami elementu upływu czasu, w związku z którym mogłoby dojść do zmiany siły nabywczej pieniądza), jest regułą, że przedmiotem tego zobowiązania jest suma pieniędzy, której wielkość określa nominalna wartość sumy będącej przedmiotem świadczenia. Wykonanie zobowiązania, o którym mowa, następuje zatem przez zapłatę sumy pieniężnej równej w ostatecznym rachunku nominalnej wartości sumy będącej przedmiotem świadczenia podlegającego zwrotowi. Ponieważ przedmiotem tego zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, ma do niego zastosowanie zasada nominalizmu określona obecnie przez nowy przepis art. 358¹ § 1 k.c.

Powyższe wywody są zbieżne ze stanowiskiem, jakie zajmowali dawniej przedstawiciele doktryny prawa cywilnego. Rozważając zagadnienie zakresu obowiązywania zasady nominalizmu w prawie polskim na tle art. 358 § 2 k.c. w brzmieniu sprzed zmiany tego przepisu podkreślono, że zasada ta odnosi się tylko do świadczeń pieniężnych, które od początku swego powstania są wyrażone w pieniądzu, przeto nie rozciąga się na sytuację, gdy zobowiązanie powstaje jako niepieniężne, czego przykładem jest zobowiązanie wynikające z bezpodstawnego (niesłusznego) wzbogacenia. Jednakże rozważając przypadki zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia ze względu na jego przedmiot na ogół uznawano, że wówczas, gdy przedmiotem zwrotu jest suma pieniężna (gdy bezpodstawne wzbogacenie dotyczy od początku korzyści wyrażonej w pieniądzach) zachodzi przypadek czystego długu pieniężnego (zobowiązanie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia także od początku ma charakter zobowiązania pieniężnego) i mają do niego pełne zastosowanie wszelkie normy odnoszące się do zobowiązań pieniężnych, w tym i zasada nominalizmu; tak więc zubożony nie może żądać zwrotu większej kwoty, niż sam zapłacił, z tego powodu, że w wyniku dewaluacji wartość pieniądza spadła.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego z okresu obowiązywania art. 358 § 2 k.c. w brzmieniu sprzed jego zmiany początkowo również konsekwentnie uznawało, że uiszczona w pieniądzach cena nabycia nieruchomości sprzedanej na podstawie nieważnej umowy podlega zwrotowi według jej nominalnej wartości (por. uchwałę z dnia 8 lipca 1983 r. III CZP 30/83 - OSNCP 1984, z. 2-3, poz. 23 i powołane wyżej uchwały z dnia 13 maja 1983 r. III CZP 18/83 i z dnia 23 września 1986 r. III CZP 50/86). Orzecznictwo to spotkało się z krytyką w piśmiennictwie prawniczym. Krytykujący słusznie zarzucili, że w warunkach znacznego spadku siły nabywczej pieniądza stanowisko zajmowane przez Sąd Najwyższy prowadziło do niesprawiedliwego wyniku: pokrzywdzenia nabywcy nieruchomości kosztem jej zbywcy.

Odmienny pogląd od dotychczas wyrażanego wypowiedział Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 maja 1988 r. III CRN 83/88 (OSNCP 1989, z. 5, poz. 84). Powołując się na cel roszczenia o wydanie bezpodstawnego wzbogacenia, którym jest przywrócenie równowagi zachwianej nieuzasadnionym przejściem jakiejś wartości z jednego majątku do drugiego, i na konstytucyjną zasadę równości stron wobec prawa. Sąd Najwyższy stwierdził, że "gdy wzbogacenie polega na uzyskaniu sumy pieniężnej, wzbogacony, który korzystając z tych pieniędzy uzyskał określoną korzyść, powinien zwrócić świadczenie pieniężne przeliczone zgodnie z zasadą ekwiwalentności".

Obecnie, w okresie obowiązywania nowego przepisu art. 358¹ § 3 k.c., pozwalającego na waloryzację zobowiązań pieniężnych w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza, odpadła potrzeba kreowania dla zadośćuczynienia postulatowi słuszności i sprawiedliwości prawa możliwości takiej waloryzacji wyłącznie na podstawie ogólnych zasad prawa oraz celu poszczególnych instytucji prawnych, bez uwzględnienia szczególnych jego norm, których jurydycznie poprawna wykładnia ten postulat w pełni realizuje.

W sytuacji, gdy ma miejsce istotna zmiana siły nabywczej pieniądza, przepis art. 358¹ § 3 k.c. całkowicie nadaje się do określenia wysokości, a także sposobu spełnienia podlegającego zwrotowi świadczenia odpowiadającego wartości ceny nabycia nieruchomości sprzedanej na podstawie nieważnej umowy. Wypada zauważyć, że przy stosowaniu ostatnio wymienionego przepisu należy rozważyć - zgodnie z tym, co przepis ten expressis verbis stanowi - interesy stron i mieć na uwadze zasady współżycia społecznego. Artykuł 358¹ § 3 k.c. jest więc instrumentem elastycznym, który pozwala na określenie wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia przy pełnym zrealizowaniu zasad słuszności i sprawiedliwości. Rezultatu takiego nie można by zaś osiągnąć, jeżeli chodzi o ustalenie wysokości świadczenia podlegającego zwrotowi jako korzyść uzyskana w postaci uiszczonej w pieniądzach ceny sprzedaży nieruchomości na podstawie nieważnej umowy, gdyby przyjąć, że wysokość tego świadczenia określa wartość ceny ustalonej według chwili podniesienia roszczenia o zwrot. Wysokość tego świadczenia mogłaby w takim wypadku być ustalona tylko na podstawie kryterium wzrostu cen lub innego sztywnego kryterium, określającego zmianę siły nabywczej pieniądza, bez możliwości jej korekty (chyba, że narzędziem takiej korekty byłby przepis art. 5 k.c.).

Odrębnego rozważenia wymaga przypadek świadczenia usługi na poczet ceny nabycia nieruchomości sprzedanej na podstawie nieważnej umowy. Jest oczywiste, że zwrot korzyści w naturze jest w tym wypadku niemożliwy. Powstaje więc kwestia, jak w tej sytuacji ustalić wartość korzyści, do której zwrotu na rzecz nabywcy zobowiązany jest zbywca. Otóż, wzbogacenie zbywcy w tym wypadku z reguły, chociaż nie bez wyjątków, polega na zaoszczędzeniu wydatku, którego rozmiar określa obowiązująca taksa lub cena rynkowa usługi z chwili uzyskania przez zbywcę korzyści majątkowej z tej usługi. Takie stanowisko zajmują przedstawiciele doktryny prawa cywilnego, którzy podnoszą, że przy wzbogaceniu, o którym mowa, powstaje ono już w chwili uzyskania korzyści przez wzbogaconego i późniejsze jego losy, a także wahania cen, nie mają żadnego wpływu na jego wysokość, a zatem także wartość korzyści podlegającej zwrotowi musi być określona według chwili uzyskania tej korzyści; każde inne rozwiązanie kolidowałoby z funkcją bezpodstawnego wzbogacenia, prowadząc do wyników niczym nie uzasadnionych. Nie ma podstawy, by w tej kwestii zajmować inne stanowisko.

Oczywiście, nic nie stoi na przeszkodzie, żeby do świadczenia pieniężnego należnego nabywcy nieruchomości, a wynikającego z zobowiązania zbywcy do zwrotu wartości usługi spełnionej na poczet ceny nabycia nieruchomości sprzedanej na podstawie nieważnej umowy, znalazł zastosowanie przepis art. 358¹ § 3 k.c. Wykorzystanie w tym wypadku wymienionego przepisu pozwoli odpowiednio rozłożyć na obie strony umowy skutki znacznego spadku siły nabywczej pieniądza, jaka miała miejsce po powstaniu zobowiązania.

Wątpliwość wyrażoną w zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia, czy do ustalenia wielkości świadczenia pieniężnego, którego dotyczy to zagadnienie, może mieć zastosowanie w warunkach istotnego spadku siły nabywczej pieniądza instytucja odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia (art. 481 § 1 i 2 k.c.), należy jednocześnie rozstrzygnąć negatywnie. Aczkolwiek od dnia 22 marca 1989 r. (por. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 marca 1989 r. w sprawie określenia wysokości odsetek ustawowych i maksymalnych Dz.U. Nr 16, poz. 84 oraz późniejsze rozporządzenia w tym przedmiocie) odsetki ustawowe za opóźnienie, poza swą tradycyjną funkcją, w pewnym zakresie pełnią rolę łagodzącą ujemne dla wierzyciela skutki znacznego spadku siły nabywczej pieniądza, niemniej jednak stosownie do art. 481 § 1 i 2 k.c., przysługują one tylko w razie opóźnienia się dłużnika ze spełnieniem świadczenia za czas opóźnienia. Żadne przepisy, ani dotyczące tych odsetek, ani określające zasady ustalania wielkości świadczenia pieniężnego, do spełnienia którego na rzecz wierzyciela obowiązany jest dłużnik, nie dają możliwości bezpośredniego wykorzystania odsetek ustawowych za opóźnienie do dokonania takiego ustalenia.

Inną natomiast kwestią jest, że przy stosowaniu art. 358¹ § 3 k.c., w ramach, jakie stwarza ten przepis, może być w zależności od okoliczności między innymi wzięta pod uwagę obowiązująca stopa odsetek ustawowych za opóźnienie.

Jest zaś rzeczą oczywistą, że w razie opóźnienia się zbywcy nieruchomości sprzedanej na podstawie nieważnej umowy ze zwrotem nabywcy wartości zapłaconej ceny, jeżeli ten ostatni tego zażąda, zbywca obowiązany jest zapłacić mu odsetki za opóźnienie. Według zasad ogólnych, mających w tym wypadku pełne zastosowanie, odsetki należą się za czas opóźnienia, poczynając od wymagalności długu. Wymagalność określa zaś data wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia. Jeżeli pierwszą czynnością wierzyciela domagającego się spełnienia żądania jest wniesienie pozwu, datą wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia jest data doręczenia mu odpisu pozwu.

Kierując się przytoczonymi względami Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.

OSNC 1993 r., Nr 4, poz. 57