Uchwała z dnia 1988-07-21 sygn. III CZP 61/88

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 61/88

Uchwała z dnia 21 lipca 1988 r.

Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski (sprawozdawca). Sędziowie SN: Ł. Grygołajtys, A. Gola.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Józefa S. przy udziale Janiny S., Marii B., Kazimierza S., Mariana S. i Tadeusza S. o dział spadku po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki we Wrocławiu postanowieniem z dnia 4 maja 1988 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy pominięcie w rozstrzygnięciu o dziale spadku, mimo zgłoszenia żądania, orzeczenia w przedmiocie roszczeń z tytułu posiadania rzeczy należącej do spadku i pobierania z niej pożytków, uprawnia stronę do wniesienia rewizji od tego rozstrzygnięcia, czy tylko do złożenia wniosku o uzupełnienie postanowienia?"

podjął następującą uchwałę:

W razie nierozstrzygnięcia przez sąd pierwszej instancji - w sentencji postanowienia dokonującego działu spadku - o roszczeniach z tytułu posiadania rzeczy należącej do spadku i pobierania z niej pożytków zainteresowanym uczestnikom postępowania przysługuje rewizja, a nie wniosek o uzupełnienie postanowienia działowego.

 Uzasadnienie

 W ramach postępowania o dział spadku unormowanego w art. 680-689 k.p.c. sąd rozstrzyga o wielu zagadnieniach faktycznych i prawnych, w tym o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych i pobranych pożytków. O ile rozstrzygnięcia o składzie majątku spadkowego, o tym komu on przypada, czy też o spłatach muszą zapaść z urzędu jako konieczne części orzeczenia działowego, o tyle o roszczeniach z tytułu posiadania rzeczy należących do spadku i pobierania z nich pożytków - tylko na żądanie zainteresowanych współspadkobierców. Przed wszczęciem postępowania sądowego o dział spadku roszczenia o należności z tego tytułu rozpoznawane są w postępowaniu procesowym. Do postępowania działowego - w razie czasowego zbiegu - przekazane zostały w imię kompleksowości załatwiania spraw i eliminowania zbędnych postępowań sądowych.

Różny charakter przedmiotów orzekania wymaga - jak to trafnie podniósł Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu postanowienia przedstawiającego zagadnienie prawne - zamieszczenia rozstrzygnięcia o roszczeniach z tytułu posiadania rzeczy i pobierania pożytków w oddzielnym punkcie sentencji postanowienia. Dotyczy to zarówno rozstrzygnięć uwzględniających żądanie, jak i rozstrzygnięć negatywnych, czyli oddalających żądanie w całości lub w części. Braku rozstrzygnięcia w sentencji nie można w takim wypadku traktować jako rozstrzygnięcia merytorycznego negatywnego, które można byłoby zaskarżyć rewizją (nieadekwatny jest w tym wypadku pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 17 września 1989 r. III CZP 70/69 - OSNCP 1970, z. 9, poz. 96 oraz w uchwale z dnia 13 lutego 1970 r. III CZP 97/69 - OSPiKA 1971, z. 9, poz. 167).

Niemożność przyjęcia, że brak rozstrzygnięcia w sentencji postanowienia dokonującego działu spadku o roszczeniach z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych i pobierania z nich pożytków równa się oddaleniu żądania, że przesądza samo przez się o dopuszczalności czy też niedopuszczalności zaskarżenia tego braku rewizją, czy też o przysługiwaniu uprawnienia do złożenia wniosku o uzupełnienie wadliwego orzeczenia w trybie art. 351 k.p.c.

Wypowiadając się na rzecz rewizji, a nie wniosku o uzupełnienie postanowienia działowego (środki te wykluczają się wzajemnie) Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Artykuł 351 k.p.c. - jak wynika z jego brzmienia i umiejscowienia w kodeksie - odnosi się bezpośrednio jedynie do orzeczeń wydawanych w postępowaniu procesowym, natomiast w postępowaniu nieprocesowym, a więc również w postępowaniu o dział spadku, może być stosowany tylko odpowiednio (art. 13 § 2 k.p.c.). Odpowiednie stosowanie wchodziłoby w grę, gdyby art. 351 k.p.c. mógł spełnić tę samą funkcję co w procesie. W sytuacji nieorzeczenia o roszczeniach z tytułu posiadania rzeczy spadkowych i pobierania z nich pożytków w postanowieniu działowym o takiej odpowiedzialności nie można jednak mówić, zarówno z uwagi na charakter art. 351 k.p.c., jak i na treść art. 618 § 3 k.p.c., mającego zastosowanie do postępowania w sprawach o dział spadku z mocy art. 688 k.p.c.

Celem art. 351 k.p.c. jest umożliwienie uzupełnienia wyroku przez sąd, który go wydał, bez wdrażania postępowania rewizyjnego. Jego stosowanie w procesie upraszcza postępowanie, nie narusza zasady dwuinstancyjności i nie pozbawia osoby uprawnionej możliwości dochodzenia swoich praw. Osoba dochodząca praw w procesie w przypadku nieorzeczenia o jej wszystkich żądaniach, czy też - w całości żądania, ma prawo wyboru między składaniem w krótkim terminie dwóch tygodni od daty ogłoszenia orzeczenia wniosku o jego uzupełnienie a wytaczaniem nowego powództwa. Korzystając z drugiej możliwości nie spotka się z zarzutem powagi rzeczy osądzonej ani z zarzutem, że o to samo roszczenie toczy się już spór. Dotyczy to również niektórych spraw rozpoznawanych w trybie nieprocesowym. Inaczej przedstawia się sytuacja w razie orzeczeń merytorycznych wydawanych w sprawach działowych, a konkretnie rozstrzygających w postępowaniu działowym o roszczeniach wymienionych w art. 686 k.p.c., w tym o roszczeniach z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych i pobierania z nich pożytków. Artykuł 618 § 3 k.p.c. (mający zastosowanie w postępowaniu działowym z mocy art. 688 k.p.c.) bowiem wyłącza możliwość dochodzenia tego rodzaju roszczeń po zapadnięciu prawomocnego postanowienia o dziale spadku, i to niezależnie od tego, czy były one zgłoszone w postępowaniu działowym, a sąd nie orzekł o nich w postanowieniu, czy też nie zostały zgłoszone. W razie niezłożenia wniosku o uzupełnienie postanowienia w trybie art. 351 k.p.c. w terminie spadkobierca zostałby pozbawiony wszelkich możliwości rozstrzygnięcia sporu w omawianym zakresie. Przyjęcie przy tym niedopuszczalności rewizji od postanowienia działowego w części nie rozstrzygającej o roszczeniach z art. 686 k.p.c. musiałoby prowadzić w konsekwencji do niemożności korygowania nawet oczywiście rażąco nieprawidłowych orzeczeń w drodze rewizji nadzwyczajnej, a także w drodze skargi o wznowienie postępowania (chyba że wchodziłoby w grę wznowienie całego postępowania i otwarcie w ten sposób możliwości ponownego zgłoszenia roszczeń uprzednio pominiętych).

Przedstawione wyżej względy przemawiają za przyjęciem poglądu, że w razie nierozstrzygnięcia przez sąd pierwszej instancji, w sentencji postanowienia o roszczeniach z tytułu posiadania przedmiotów wchodzących w skład spadku i pobierania z nich pożytków nie ma zastosowania jako nieodpowiedni art. 351 k.p.c.; zainteresowanym uczestnikom postępowania nie przysługuje wniosek o uzupełnienie postanowienia działowego, lecz rewizja od takiego postanowienia. Wadliwość sentencji postanowienia, polegająca na niezamieszczeniu w niej - z obrazą art. 325 k.p.c. - rozstrzygnięcia o żądaniach uczestników ze wskazanego tytułu, stanowić będzie w tym wypadku podstawę rewizyjną z art. 368 pkt. 5 k.p.c. jako uchybienie procesowe mogące mieć wpływ na wynik sprawy. Sąd rewizyjny, uwzględniając rewizję, którą zaskarżono niezasądzenie należności, o których mowa, będzie mógł - w zależności od sytuacji - uchylić zaskarżone postanowienie w całości lub tylko w części dotyczącej dochodzonych kwot.

OSNC 1989 r., Nr 10, poz. 160