Uchwała z dnia 1989-02-05 sygn. III CZP 6/88

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 6/88

Uchwała z dnia 5 lutego 1989 r.

Przewodniczący: sędzia SN M. Zakrzewska. Sędziowie SN: G. Bieniek, S. Dmowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Michała J. z udziałem Anieli J., Walerego J. i Zofii B. o wydzielenie do wyłącznego użytkowania po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Lublinie postanowieniem z dnia 13 października 1987 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

"Czy dopuszczalny jest podział quoad usum działek leśnych stanowiących współwłasność kilku rolników, przy czym udziały we współwłasności tych działek wchodzą w skład gospodarstw rolnych wymienionych rolników?"

podjął następującą uchwałę:

Podział do korzystania (quoad usum) działek leśnych stanowiących współwłasność kilku rolników nie jest dopuszczalny.

Uzasadnienie

Artykuł 206 k.c. statuuje zasadę, iż każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli. Z unormowania zawartego w tym przepisie wynika jednoznacznie, że współposiadanie rzeczy i korzystanie wspólne z niej jest regułą, a korzystanie i posiadanie rozdzielne części rzeczy wspólnej - wyjątkiem. Wprowadzenie wyjątku od reguły jest koniecznością wynikającą z potrzeb życia. Trudno bowiem mówić o współposiadaniu i wspólnym korzystaniu przez współwłaścicieli, często osób w stosunku do siebie obcych i pozostających w trwałym konflikcie, z takich rzeczy jak dom mieszkalny, budynki gospodarcze, ogród, czy też nawet grunty rolne. Właściwości i przeznaczenie tego rodzaju rzeczy sprawiają, że współwłaściciele - w ramach czynności zwykłego zarządu rzeczą wspólną - regulując korzystanie z niej w sposób pozwalający na indywidualne używanie wydzielonych części i pobieranie z nich korzyści. Następuje to w drodze tzw. podziału quoad usum, dokonywanego z reguły umową współwłaścicieli. Gdy właściwości i przeznaczenie rzeczy wspólnej nie uniemożliwiają jej współposiadania i korzystania z niej, co może dotyczyć np. wspólnej studni, drogi, pastwiska itd., podział do korzystania jest z reguły zbędny. W takim wypadku, jeżeli współwłaściciele nie dojdą do porozumienia co do celowości i potrzeby podziału, sąd nie powinien upoważniać współwłaścicieli do dokonania podziału i określać w trybie art. 201 k.c., w jakim zakresie każdy z nich ma korzystać z rzeczy wspólnej.

Sama celowość dokonania podziału rzeczy do korzystania z punktu widzenia interesów współwłaścicieli, nie przesądza również o dopuszczalności wydawania przez sądy orzeczeń w tym zakresie. Sąd Najwyższy w uchwale Pełnego Składu Izby Cywilnej z dnia 28 września 1963 r. III CO 33/62, zawierającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawie stosowania art. 78-82 i 90 prawa rzeczowego (OSNCP 1964, z. 2, poz. 22), wyjaśniając, że każdy ze współwłaścicieli może żądać od sądu wydania, w postępowaniu niespornym (obecnie nieprocesowym) postanowienia kształtującego sposób korzystania z rzeczy wspólnej odmiennie niż wynika to bezpośrednio z ustawy, czyli dokonania podziału quoad usum, zaznaczył wyraźnie, że tego rodzaju podział nie dotyczy gospodarstw rolnych, gdzie obowiązują szczególne przepisy ograniczające podział tych gospodarstw, ze względu na występujący ogólny interes społeczno-gospodarczy. Podkreślając, że przepisy ograniczające podział gospodarstw rolnych (ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r.) odnoszą się bezpośrednio do znoszenia współwłasności i działu spadku, Sąd Najwyższy zaznaczył, że nie mogą one pozostać bez wpływu na kwestię dopuszczalności podziału takich gospodarstw quoad usum, skoro "w drodze takiego podziału powstają także nowe jednostki gospodarcze, z punktu zaś widzenia ekonomicznego - a ten punkt jest w danym wypadku rozstrzygający - nie ma istotnego znaczenia, na jakiej podstawie prawnej następuje utworzenie nowego gospodarstwa rolnego. Inna wykładnia prowadziłaby w sposób oczywisty do obchodzenia przepisów o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych."

Aczkolwiek wytyczne Sądu Najwyższego zawierają wykładnię uchylonych już przepisów prawa rzeczowego, nie straciły one w niczym na aktualności również po wejściu w życie kodeksu cywilnego, a to wobec wprowadzenia do tego kodeksu zasad ograniczających podział gospodarstw rolnych, podobnych do zawartych w ustawie z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168). Obowiązują one zatem nadal w sprawach dotyczących podziału quoad usum nieruchomości rolnych. Takie też stanowisko Sąd Najwyższy wyrażał już niejednokrotnie, między innymi w uchwale składu zwykłego III CZP 110/66 z dnia 4 lutego 1967 r. (OSNCP 1967, z. 7-8, poz. 12).

Stanowisko wyrażone w wytycznych nie przesądza w sposób bezpośredni kwestii dopuszczalności, bądź niedopuszczalności podziału do korzystania z działek leśnych stanowiących współwłasność kilku rolników prowadzących odrębne gospodarstwa rolne, chociażby z tego względu, iż kwestia podziału takich działek nie była w ogóle przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Argumenty przytoczone w wytycznych przemawiają jednak w sposób jednoznaczny przeciwko dopuszczalności podziału działek leśnych stanowiących współwłasność do korzystania (quoad usum). Skoro bowiem możliwość podziału do korzystania wyłączają przepisy ograniczające tylko dopuszczalność podziału rzeczy (nieruchomości) w drodze zniesienia współwłasności, czy też działu spadku, to tym bardziej taki podział należy uznać za niedopuszczalny, gdy przepisy wyłączają dopuszczalność takiego podziału rzeczy. Ponieważ art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 22 listopada 1973 r. o zagospodarowaniu lasów nie stanowiących własności Państwa (Dz. U. Nr 48, poz. 283) nie zezwala na podział lasów i gruntów leśnych, uznać należy, iż również, podział działek leśnych do korzystania nie jest dopuszczalny. Zajęcie odmiennego stanowiska równałoby się aprobowaniu możliwości obchodzenia przepisów o zakazie podziału działek leśnych (lasów) i tworzenia w drodze uregulowań niejako tymczasowych nowych jednostek gospodarczych. Powyższe względy przemawiają za udzieleniem odpowiedzi negatywnej na postawione przez Sąd Wojewódzki pytanie prawne.

Charakter i przeznaczenie lasów i działek leśnych także nie przemawiają za celowością, a już w żadnym razie za koniecznością dzielenia ich do korzystania przez poszczególnych współwłaścicieli. Potrzeba taka nie zachodzi nawet w przypadku nieistnienia ograniczeń w korzystaniu z lasów, a więc wówczas gdy można w nich dokonywać wypasu, zbiórki runa leśnego i wyrębu drzewa. Korzystanie bowiem nawet w takim pełnym zakresie przez jednego ze współwłaścicieli nie wyłącza możliwości takiegoż korzystania przez pozostałych. Różnice w wartości pobranych pożytków i innych przychodów w stosunku do wielkości udziałów mogą być zawsze wyrównywane w drodze rozliczeń (art. 207 k.c.); gdyby zaś występowały istotne rozbieżności w stanowiskach współwłaścicieli odnośnie do zarządu nieruchomością, każdy z nich mógłby zwrócić się do Sądu o wyznaczenie zarządcy (art. 203 k.c.). O celowości podziału lasu do korzystania nie można więc mówić tym bardziej w świetle unormowań zawartych w powołanej wyżej ustawie z dnia 22 listopada 1973 r. o zagospodarowaniu lasów nie stanowiących własności Państwa, przewidujących zakaz wypasu zwierząt i zbierania ściółki (art. 10), a także wyrębu drzew bez zezwolenia właściwego nadleśniczego (art. 11). Powyższe względy wskazują na brak przesłanek zarówno natury prawnej, jak i gospodarczej do odstępowania od wyrażonej w art. 206 k.c. zasady współposiadania tego rodzaju rzeczy wspólnych, jakimi są działki leśne.

Mając na uwadze przytoczone argumenty Sąd Najwyższy na podstawie art. 391 k.p.c. udzielił odpowiedzi o treści przytoczonej w sentencji uchwały.

OSNC 1989 r., Nr 6, poz. 96