Uchwała z dnia 1980-07-16 sygn. III CZP 45/80

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 45/80

Uchwała

z dnia 16 lipca 1980 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

Przewodniczący: Sędzia SN J. Pietrzykowski. Sędziowie SN: Z. Marmaj (sprawozdawca), J. Szachułowicz.

Sąd Najwyższy, w sprawie z wniosku Marii R. z udziałem Władysławy K. i Mariana R. o dział spadku i zniesienie współwłasności nieruchomości, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Olsztynie postanowieniem z dnia 27 marca 1980 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

"1. Czy dopuszczalne jest ustanowienie służebności osobistej mieszkania w orzeczeniu dokonującym działu spadku i zniesienia współwłasności nieruchomości tylko za zgodą uprawnionego do służebności i uczestnika, któremu ma być przyznana własność nieruchomości obciążonej przy jednoczesnym braku zgody uczestnika, którego udział w spadku ma być wyrównany w formie spłaty?

W wypadku odpowiedzi pozytywnej -

czy sąd w orzeczeniu działowym i znoszącym współwłasność, przyznając nieruchomość uczestnikowi, może orzec zakaz sprzedaży jej do czasu śmierci uprawnionego do służebności mieszkania?".

powziął następującą uchwałę:

1. Brak zgody na ustanowienie służebności osobistej mieszkania w postępowaniu o dział spadku i zniesienie współwłasności nieruchomości budynkowej - ze strony tego uczestnika postępowania, który nieruchomości tej nie otrzymuje - nie stoi na przeszkodzie ustanowieniu takiej służebności.
2. Ustanowienie służebności osobistej mieszkania nie stanowi podstawy do wydania zakazu zbywania nieruchomości obciążonej ową służebnością.

Uzasadnienie

W sprawie o zniesienie współwłasności i dział spadku obejmującego m.in. prawo użytkowania wieczystego terenu oraz własności stojącego na nim domu jednorodzinnego Sąd Rejonowy w odniesieniu do tych składników majątkowych orzekł w ten sposób, że przyznał je na wyłączną własność uczestniczki postępowania Władysławy K.; zasądził od niej na rzecz pozostałych zainteresowanych spłaty pieniężne; ustanowił na rzecz wnioskodawczyni - na jej wniosek - i za zgodą uczestniczki postępowania Władysławy K. służebność osobistą mieszkania w wymienionym domu jednorodzinnym; zakazał zbycia powyższej nieruchomości przez czas trwania powyższej służebności osobistej. Zdaniem Sądu, ten sposób zniesienia współwłasności i działu spadku jest najbardziej prawidłowy, albowiem uczestniczka postępowania Władysława K. jest jedyną osobą spośród zainteresowanych, która mogła przejąć powyższą nieruchomość, dokonać spłat pozostałych udziałów oraz zapewnić opiekę matce, tzn. wnioskodawczyni.

W rewizji od tego postanowienia uczestnik postępowania Marian R. podniósł, że powyższe rozstrzygnięcie nie zabezpiecza w sposób należyty interesów jego matki i jego zdaniem nieruchomość powinna być przyznana właśnie matce, a poza tym zarzucił, że ustanowienie służebności mieszkania nastąpiło bez jego zgody, co było niedopuszczalne.

Sąd Wojewódzki rozpoznając powyższą rewizję przedstawił Sądowi Najwyższemu przytoczone na wstępie zagadnienie prawne, budzące poważne wątpliwości (art. 391 § 1 k.p.c.).

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Służebność osobista różni się od służebności gruntowej przede wszystkim tym, że przysługuje oznaczonej osobie fizycznej, i ma zaspokoić jej potrzeby, podczas gdy służebność gruntowa jest prawem związanym z nieruchomością władnącą i stanowi jej część składową (art. 50 i 47 k.c.). Nieruchomość może zostać obciążona na rzecz imiennie określonej osoby fizycznej także takim prawem, którego istota odpowiada treści służebności gruntowej. Takie obciążenie powoduje powstanie służebności osobistej, jednakowoż do każdej służebności osobistej stosuje się odpowiednie przepisy o służebności gruntowej, z zachowaniem odrębności wynikającej z charakteru służebności osobistej.

Te odrębności sprowadzają się przede wszystkim do tego, że służebność osobista wygasa z reguły z chwilą śmierci uprawnionego, jednakże może ona być zastrzeżona po jego śmierci na rzecz jego rodziców, dzieci i współmałżonka (art. 299 i 301 § 2 k.c.); nie można jej nabyć przez zasiedzenie (art. 292 i 304 k.c.), oraz w określonych wypadkach służebność osobista może zostać zamieniona na rentę (art. 303 i 305 k.c.). Zakres służebności osobistej zostaje określony przede wszystkim przez czynność prawną ustanawiającą służebność, bowiem w ten właśnie sposób najczęściej służebność powstaje. Poza tym zakres służebności osobistej, jak i sposób jej wykonywania określa się stosownie do osobistych potrzeb uprawnionego, charakteru służebności oraz przy uwzględnieniu miejscowych zwyczajów i zasad współżycia społecznego (art. 298 k.c.).

Jak już wspomniano, najczęstszym źródłem powstania służebności jest umowa, np. umowa dożywocia (art. 908 § 2 i 1038 § 2 k.c.).

Umowne ustanowienie służebności następuje na ogólnych zasadach o prawach rzeczowych ograniczonych (art. 245 k.c.). Poza tym służebności mogą także powstać wbrew woli właściciela nieruchomości obciążonej, a mianowicie w następstwie orzeczenia sądu albo decyzji władzy administracyjnej. Mogą także powstać przez zasiedzenie (tylko służebności gruntowe). W następstwie orzeczenia sądowego ustanowienie służebności osobistej ma miejsce przede wszystkim w postępowaniu o zniesienie współwłasności (art. 212 § 1 w związku z art. 297 k.c.). Poza tym służebność ta może być ustanowiona w każdym przypadku, gdy istnieją ku temu przesłanki, np. w sytuacji unormowanej w art. 146 k.c.

Skoro zatem ustanowienie służebności - także osobistej - może nastąpić nawet wbrew woli właściciela nieruchomości obciążonej, to tym samym brak zgody tego uczestnika postępowania o dział spadku i zniesienie współwłasności nieruchomości, który nieruchomości tej nie otrzymuje, nie stoi na przeszkodzie ustanowieniu takiej służebności (art. 212 § 1 w związku z art. 297 k.c.).

2. Treść prawna własności została określona przede wszystkim przepisem art. 140 k.c. Prawo własności wedle tej dyspozycji jest więc tym szczególnym prawem, które zapewnia właścicielowi dopuszczalną w danych warunkach pełnię uprawnień względem rzeczy. Choć przepis ten nie zdefiniował prawa własności przez wyczerpujące wyliczenie uprawnień właściciela, to jednak wyliczył uprawnienia zasadnicze, a przede wszystkim uprawnienia do korzystania z rzeczy oraz do rozporządzenia nią. Te dwa uprawnienia stanowią istotę treści prawa własności. Wynika bowiem z tego, że właściciel może rzecz posiadać, używać ją, czerpać z niej korzyści i pożytki, przetworzyć ją albo zużyć. Uprawnienie do rozporządzania rzeczą polega zaś na prawie wyzbycia się jej w drodze przeniesienia własności na inną osobę, zrzeczenia się własności, rozporządzenia nią na wypadek śmierci, a także obciążenia rzeczy poprzez ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, wydzierżawienia jej lub oddania w najem.

Jeśli chodzi o nieruchomość, to bliższe określenie sposobu korzystania z niej przez właściciela precyzują właściwe przepisy kodeksu cywilnego oraz ustaw szczególnych, i to w zależności od charakteru nieruchomości, położenia jej oraz przeznaczenia. Przepisy te łącznie z normą art. 140 k.c. kształtują treść prawa własności.

Wskazać tu przykładowo można, iż prawo zabudowy nieruchomości uzależnione jest od planów zagospodarowania przestrzennego. Sprawia to, że domy jednorodzinne i małe domy mieszkalne mogą być budowane tylko na terenach przeznaczonych na ten cel (art. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1972 r. o terenach budownictwa jednorodzinnego i zagrodowego oraz o podziale nieruchomości w miastach i osiedlach - Dz. U. Nr 27, poz. 192), budowa zaś poza tymi terenami możliwa jest tylko za zgodą organu administracji państwowej stopnia podstawowego (art. 16 powołanej ustawy). Wzniesienie budynku lub innego urządzenia uzależnione jest od zgody organu nadzoru budowlanego (art. 28 ustawy z dnia 24 października 1974 r. prawo budowlane - Dz. U. Nr 38, poz. 229). Także zmiana sposobu korzystania z obiektu budowlanego możliwa jest po uprzednim uzyskaniu stosownej zgody wymienionego organu nadzoru (art. 44 prawa budowlanego). Przepisy ustawy z dnia 26 października 1971 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych oraz rekultywacji gruntów (Dz. U. Nr 27, poz. 249) nakładają na właściciela obowiązek rolniczego użytkowania gruntów rolnych, a zmiana przeznaczenia tych gruntów możliwa jest tylko za zgodą właściwego organu administracji państwowej (art. 6 ustawy). Także przepisy prawa lokalowego (ustawa z dnia 10 kwietnia 1974 r. - Dz. U. Nr 14, poz. 84) zawierają unormowania precyzujące bliżej sposób wykonywania prawa własności w odniesieniu do nieruchomości budynkowych. Stanowią one m.in., że w miejscowościach, w których wprowadzono szczególny tryb najmu lokali, stosunek najmu lokalu nawiązuje się na podstawie decyzji administracyjnej, a rozwiązanie najmu może nastąpić tylko w razie zaistnienia określonych przesłanek. W odniesieniu do takich lokali czynsz najmu jest określony przepisami rozporządzeń wykonawczych i może być wykorzystywany na wskazane tam cele.

Także stosunki sąsiedzkie wyznaczają treść prawa własności, jako że nakazują wykonywanie prawa własności w sposób nie zakłócający korzystania z nieruchomości sąsiednich (art. 144 i 147 k.c.) albo też przyznają określone uprawnienia względem własności sąsiada (art. 152 i 154 § 2 k.c.).

Wyznacznikiem treści prawa własności są ponadto zasady współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa oraz inne normy prawa.

Zarówno własność indywidualna, jak i własność osobista podlega także ograniczeniom w zakresie rozporządzenia. Przede wszystkim własność nieruchomości rolnej może być zbyta osobie fizycznej posiadającej kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego (art. 160 k.c.). Podział takiej nieruchomości może być dokonany tylko przy zachowaniu przesłanek ustawowych, mających na celu zapobieganie rozdrabnianiu gospodarstw rolnych.

W wypadkach uzasadnionych względami gospodarczymi lub z innych przyczyn ustanawiane są także zakazy zbywania nieruchomości. Taki zakaz przewiduje m.in. przepis art. 1085 § 1 k.c., stanowiący, że spadkobierca, który w wyniku działu spadku otrzymał gospodarstwo rolne nie może zbyć tego gospodarstwa przed upływem pięcioletniego okresu od daty działu spadku. Podobnie też stanowi art. 49 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) zawierający zakaz zbycia przez następcę przyjętego gospodarstwa rolnego przez okres 10 lat. Nabywca domu jednorodzinnego lub lokalu mieszkalnego w małym domku mieszkalnym, jak też terenu pod budowę takiego domu nie może zbyć nabytej od Państwa nieruchomości przez okres 5 lat (art. 14 ust. 3 ustawy z 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach - jedn. tekst: Dz. U. z 1969 r. Nr 22, poz. 159 z późn. zm.).

Jak z powyższego wynika obowiązujące przepisy prawa wprowadzają różne nakazy i zakazy, które kształtują treść prawa własności, a w miarę potrzeby ustanawiają także zakaz zbywania jej. Zakaz ten nie jest natomiast przewidziany w wypadku ustanowienia na nieruchomości służebności gruntowej lub osobistej.

Nie ma zatem podstaw do wprowadzenia takiego zakazu z mocy orzeczenia sądowego. Zakaz taki stanowiłby bowiem dalsze ograniczenie prawa własności, nie mające pokrycia w obowiązujących przepisach prawa. Wprowadzenia takiego zakazu nie uzasadnia też interes osoby, na rzecz której nastąpiło ustanowienie służebności osobistej mieszkania, skoro uprawnienie to znajduje zabezpieczenie w innych rozwiązaniach, a przede wszystkim w możliwości zamiany służebności osobistej na rentę, jak też w możliwości odpowiedniego wpisu w księdze wieczystej.

Kierując się tymi przesłankami Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści przedstawionej na wstępie.

OSNC 1980 r., Nr 2-3, poz. 25