Uchwała z dnia 1975-05-30 sygn. III CZP 27/75

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 27/75

Uchwała z dnia 30 maja 1975 r.

Każda z osób, mających udział w majątku wspólnym w rozumieniu art. 42 i 43 § 1 k.r.o., może w zasadzie dochodzić we własnym imieniu i na swoją rzecz od dłużnika majątku wspólnego przypadającej jej części wierzytelności podzielonej również przez podziałem tego majątku. Jednakże wierzyciel, będący równocześnie współspadkobiercą dłużnika, nie może po zapadnięciu prawomocnego postanowienia w przedmiocie działu spadku po dłużniku dochodzić wyżej wymienionego roszczenia od pozostałych współspadkobierców dłużnika, chociażby nie zgłosił tego roszczenia w postępowaniu o dział spadku.

Przewodniczący: sędzia K. Piasecki. Sędziowie: R. Czarnecki, W. Maruczyński (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Władysławy C. i Andrzeja C. przeciwko Zofii C. o zapłatę 80.000 zł, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Kielcach postanowieniem z dnia 24.II.1975 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

1) Czy współspadkobierca właściciela nieruchomości, na której poczyniono nakłady stanowiące dorobek małżeński osób trzecich, będący równocześnie spadkobiercą jednej z tych osób, jest legitymowany przed podziałem majątku dorobkowego do zgłoszenia przysługującej mu z tytułu tych nakładów wierzytelności w dziale spadku po właścicielu nieruchomości?

W przypadku pozytywnej odpowiedzi -

2) czy nie będącemu spadkobiercą właściciela nieruchomości pozostałemu przy życiu małżonkowi grozi utrata roszczeń z tytułu ww. nakładów przeciwko osobie, na rzecz której w dziale spadku została zasądzona nieruchomość spadkowa, jeżeli spadkobierca zmarłego współmałżonka ani też pozostający przy życiu współmałżonek nie zgłosili, występując w dziale spadku po właścicielu nieruchomości, roszczeń z tytułu tych nakładów (art. 619 § 3 w zw. z art. 688 k.p.c.)?

udzielił następującej odpowiedzi:

Uzasadnienie

Powódka Władysława C. i jej małoletni syn Andrzej C. domagali się od pozwanej Zofii C. kwoty 80.000 zł tytułem równowartości nakładów poczynionych na nieruchomości pozwanej i jej męża Wojciecha C. przez powódkę Władysławę C. i jej męża Jana C. z majątku wspólnego małżonków. Jan C., który był synem pozwanej Zofii C. i Wojciecha C., zmarły w 1969 r. Jego spadkobiercami są powodowie.

Dnia 9.II.1971 r. zmarł Wojciech C. Jego spadkobiercami są pozwana Zofia C. - wdowa oraz powód Andrzej C. - wnuk spadkodawcy.

Prawomocnym postanowieniem w przedmiocie działu spadku po Wojciechu C. Sąd Powiatowy orzekł, że spadek łącznie z należącym do niego gospodarstwem rolnym przypadł w całości pozwanej Zofii C. z obowiązkiem odpowiedniej spłaty pieniężnej na rzecz małoletniego Andrzeja C.

W powyższym postępowaniu, w którym powódka uczestniczyła jako matka małoletniego Andrzeja C. i w imieniu własnym, choć nie była spadkobierczynią Wojciecha C., nie zgłosiła ona roszczeń z tytułu nakładów.

Dopiero w odrębnym postępowaniu po uprawomocnieniu się postanowienia o dziale spadku powodowie domagają się od pozwanej zapłaty równowartości tych nakładów.

Sąd Powiatowy wyrokiem z dnia 12.XII.1974 r. uwzględnił częściowo powództwo w odniesieniu do powódki Władysławy C., oddalając je w pozostałej części.

Rozpoznając sprawę na skutek rewizji powodów, Sąd Wojewódzki w Kielcach natknął się na wątpliwość prawną z tej przyczyny, że po śmierci Jana C. nie przeprowadzono postępowania o podział majątku wspólnego. Sąd Wojewódzki nie miał zdecydowanego poglądu, czy ta okoliczność ma decydujący wpływ na czasowe ograniczenie roszczeń powodów z mocy art. 618 § 3 w związku z art. 688 k.p.c. i dlatego w trybie art. 391 § 1 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia wymienione na wstępie budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 42 k.r.o. do chwili ustania wspólności ustawowej stosuje się odpowiednio do majątku, który był nią objęty, przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem odmienności przewidzianych w dalszych przepisach k.r.o. Nie wszystkie odmienności reguluje k.r.o., gdyż w art. 46 odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów o dziale spadku w przedmiocie podziału majątku wspólnego.

Takie uregulowanie było konieczne, gdyż współwłasność dotyczy jedności jej przedmiotu, którym jest jedna rzecz, a nie zespół rzeczy, jak to ma miejsce w majątku spadkowym i w majątku wspólnym.

Na podstawie art. 209 k.c. każdy ze współwłaścicieli może wykonywać wszelkie czynności i dochodzić wszelkich roszczeń, które zmierzają do zachowania wspólnego prawa.

Powyższe unormowanie nie daje wyraźnej odpowiedzi na pytanie, czy osoba mająca udział w majątku wspólnym może przed podziałem majątku wspólnego dochodzić od dłużnika tego majątku wierzytelności na swoją rzecz i w części odpowiadającej jego udziałowi, czy też może on dochodzić całej wierzytelności na rzecz wszystkich uprawnionych osób.

Odpowiedź na to pytanie nie może być jednolita, gdyż zależy od źródła wierzytelności.

W przypadku gdy wierzytelność stanowi pozycję aktywu majątku wspólnego i jest pochodna od rzeczy należącej do spadku, np. czynsz dzierżawy z nieruchomości majątku wspólnego, osoba mająca udział w majątku wspólnym i sprawująca zarząd tym majątkiem może dochodzić od dłużnika całej wierzytelności, chyba że inna osoba mająca również udział w tym majątku wspólnym, sprzeciwi się takiemu dochodzeniu prawa lub wytoczy powództwo o tę wierzytelność.

Inna jest natomiast odpowiedź, gdy chodzi o wierzytelność samodzielną, a świadczenie dłużnika ma charakter podzielny (art. 379 § 1 k.c.), co ma również miejsce w rozstrzyganej sprawie. W takim przypadku świadczenie dłużnika dzieli się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest wierzycieli [por. uchwała (7) Sądu Najwyższego z dnia 14.VI.1965 r. III CO 20/65 - OSPiKA 1966, poz. 272 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7.XI. 1967 r. I CZ 97/67 - OSNCP 1968, poz. 145 dotyczące sytuacji spadkobierców jako wierzycieli przed działem spadku].

Takiemu rozwiązaniu nie stoi na przeszkodzie postanowienie art. 43 § 2 k.r.o. Z mocy bowiem art. 43 § 1 k.r.o. istnieje domniemanie równości udziałów małżonków w majątku wspólnym. Możliwość ustalenia wielkości udziałów w inny sposób jest wyjątkiem od wspomnianej zasady, i to nie chronionym żadnym domniemaniem.

Dopóki przeto nie ma prawomocnego orzeczenia w przedmiocie nierówności części, istnieje domniemanie równości części obu małżonków czy jednego małżonka i spadkobiercy drugiego małżonka. Zapadnięcie orzeczenia opartego na art. 43 § 2 k.r.o. ma charakter konstytutywny. Wprowadzając nowy stan prawny, nie może więc szkodzić prawom dłużnika majątku wspólnego, który wcześniej uiścił dług w częściach wynikających dla współwierzycieli z domniemania ustanowionego na podstawie art. 43 § 1 k.r.o. Odmienny pogląd Sądu Najwyższego, powołany przez Sąd Wojewódzki, a wyrażony bez bliższej argumentacji w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19.XII.1973 r. III CZP 64/73 (OSNCP 1974, poz. 164), jest zbytnio uogólniony i odnosi się do innego stanu faktycznego. Dlatego w nawiązaniu do realiów rozstrzyganej sprawy nie może mieć zastosowania.

Jeżeli osoba mająca udział w majątku wspólnym, będąca zarazem współwierzycielem, stała się następnie współspadkobiercą dłużnika majątku wspólnego, to musi ona pod rygorem utraty swego roszczenia z mocy art. 618 § 3 w związku z art. 688 k.p.c. dochodzić przypadającej na niego części wierzytelności od pozostałych współspadkobierców dłużnika - do chwili zapadnięcia prawomocnego postanowienia w przedmiocie spadku po dłużniku.

Natomiast ten współwierzyciel, który nie stał się następnie spadkobiercą dłużnika majątku wspólnego, nie jest ograniczony powyższym terminem w dochodzeniu swych roszczeń w stosunku do spadkobierców dłużnika, choćby nawet, jak to miało miejsce w rozstrzyganej sprawie - był uczestnikiem postępowania o dział spadku po dłużniku. Brak takiego ograniczenia wynika wyraźnie z treści art. 686 k.c., co trafnie Sąd Wojewódzki podkreślił w uzasadnieniu swojego pytania.

OSNC 1976 r., Nr 4, poz. 71