Dochodzenie przypadającej małżonkowi części wierzytelności

Wierzytelność pieniężna, stanowiąca składnik majątku wspólnego po rozwiązaniu spółki cywilnej, może być dochodzona przez byłego wspólnika w części odpowiadającej jego udziałowi w tym majątku, bez względu na stanowisko pozostałych wspólników.

Wyrok SN z dnia 10 lutego 2004 r., IV CK 12/03

Standard: 55194 (pełna treść orzeczenia)

Po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej każdy ze współmałżonków może samodzielnie dochodzić przypadającej mu części wierzytelności, jeżeli świadczenie dłużnika ma charakter podzielny. Jeżeli świadczenie jest niepodzielne, każdy z małżonków może dochodzić wierzytelności stanowiącej przedmiot wspólności tylko wtedy, gdy realizuje czynność zachowawczą w rozumieniu art. 209 k.c.

Nie może budzić wątpliwości, że wierzytelność może stanowić składnik majątku wspólnego zarówno w sytuacji, gdy wynika ze stosunku prawnego, którego stroną są oboje małżonkowie, jak i wówczas, gdy stroną jest wyłącznie jeden z nich. Jednak objęcie wierzytelności nabytej przez jednego z małżonków wspólnością majątkową (a nie sposób bronić innego poglądu na gruncie art. 32 § 1 k.r.o.) powoduje powstanie zagadnienia, czy wierzycielem pozostaje jeden z małżonków, czy też oboje małżonkowie stają się współwierzycielami.

W czasie trwania wspólności do wierzytelności wchodzącej w skład majątku wspólnego małżonków nie mogą znaleźć wprost zastosowania przepisu kodeksu cywilnego normujące wielość wierzycieli (w szczególności art. 379 i nast.). W szczególności, jeżeli wierzytelność dotyczy świadczenia podzielnego, wierzytelność nie ulega podziałowi na dwie części (art. 379 § 1 k.c.). Ponadto ocena dopuszczalności dokonywania określonych czynności w stosunku do tej wierzytelności, takich jak np. zwolnienie dłużnika z długu, przez jednego ze współmałżonków, musi być dokonywana według przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 36-40), a nie według kodeksu cywilnego.

Ustanie wspólności pociąga za sobą przekształcenie się wspólności majątkowej małżeńskiej we wspólność, do której mają odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 42 k.r.o.), z uwzględnieniem uregulowań zawartych w art. 43-46 k.r.o. Ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej pozostaje natomiast bez wpływu na skład majątku objętego wspólnością, w szczególności ustanie to nie może powodować "wyjścia" określonego przedmiotu z majątku wspólnego. Takie zaś stanowisko zdaje się prezentować Sąd Apelacyjny przyjmując, że w wyniku ustania wspólności majątkowej Ewa S. automatycznie utraciła legitymację do dochodzenia wierzytelności wchodzącej w skład majątku wspólnego. Stanowiska tego nie sposób podzielić.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego (uchwała z dnia 30 maja 1975 r., III CZP 27/75) sformułowane zostało stanowisko, zgodnie z którym od chwili ustania wspólności do chwili dokonania podziału majątku wspólnego każde z małżonków może dochodzić od dłużnika we własnym imieniu i na swoją rzecz części wierzytelności stanowiącej składnik tego majątku. odpowiadającej przysługującemu mu udziałowi w majątku wspólnym, jeżeli należne świadczenie jest podzielne w rozumieniu art. 379 k.c. Nie jest natomiast możliwe dochodzenie części wierzytelności, nawet dotyczącej świadczenia podzielnego, jeżeli wierzytelność ta nie ma charakteru samodzielnego, lecz jest pochodna od rzeczy będącej przedmiotem wspólności (np. czynsz dzierżawny). Poprzednio Sąd Najwyższy (w uchwale z dnia 7 listopada 1967 r., I CZ 97/67), odwołując się do regulacji dotyczących zobowiązań podzielnych, wskazał, że ani przepisy dotyczące spadku, ani stosowane odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, nie pozbawiają spadkobiercy uprawnienia do dochodzenia od dłużnika udziału w wierzytelności przysługującej spadkobiercy z tytułu dziedziczenia, jeżeli przypadające od dłużnika świadczenie jest podzielne. Stanowisko to zachowuje walor w odniesieniu do majątku wspólnego małżonków z uwagi na podobieństwo sytuacji współspadkobierców oraz małżonków po ustaniu wspólności majątkowej - w obu przypadkach przed dokonaniem działu występuje wspólność pewnej masy majątkowej, w skład której wchodzą zarówno prawa rzeczowe, jak i obligacyjne, i do której znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (por. art. 42 k.r.o. i art. 1035 k.c.).

Stanowisko to, mimo krytycznych głosów części doktryny, należy podzielić co do zasady.

Przedstawiona zasada znajdzie zastosowanie zarówno w sytuacjach, gdy małżonkowie byli wspólnie stroną stosunku prawnego, z którego wierzytelność wynika (co jest oczywiste), jak i do sytuacji, w których stroną stosunku prawnego był tylko jeden z małżonków, ale wierzytelność weszła do majątku wspólnego zgodnie z unormowaniem zawartym w art. 32 § 1 k.r.o. Jak wyżej wskazano, w takich przypadkach drugi z małżonków, nie stając się stroną stosunku prawnego (współwierzycielem), jednak jest osobą współuprawnioną.

Postanowienie SN z dnia 9 września 1999 r., II CKN 460/98

Standard: 12042 (pełna treść orzeczenia)

Każda z osób, mających udział w majątku wspólnym w rozumieniu art. 42 i 43 § 1 k.r.o., może w zasadzie dochodzić we własnym imieniu i na swoją rzecz od dłużnika majątku wspólnego przypadającej jej części wierzytelności podzielonej również przez podziałem tego majątku. Jednakże wierzyciel, będący równocześnie współspadkobiercą dłużnika, nie może po zapadnięciu prawomocnego postanowienia w przedmiocie działu spadku po dłużniku dochodzić wyżej wymienionego roszczenia od pozostałych współspadkobierców dłużnika, chociażby nie zgłosił tego roszczenia w postępowaniu o dział spadku. 

Uchwała SN z dnia 30 maja 1975 r., III CZP 27/75

Standard: 55193 (pełna treść orzeczenia)