Postanowienie z dnia 2015-01-14 sygn. II CSK 85/14

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt II CSK 85/14

POSTANOWIENIE

Dnia 14 stycznia 2015 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Katarzyna Tyczka-Rote

SSA Jacek Grela

w sprawie z wniosku Z. L. i "G. L."

Spółki jawnej w Z.

o wpis,

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 14 stycznia 2015 r.,

skargi kasacyjnej wnioskodawcy Z. L.

od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł.

z dnia 3 października 2013 r.,

uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Ł. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

Z. L. oraz „G. L. - spółka jawna”, we wniosku z dnia 17 września 2012 roku, żądali dokonania w dziale II księgi wieczystej nr […] wpisu jako właściciela nieruchomości: „G. L. spółka jawna” z siedzibą w Z. Do wniosku dołączono umowę zawiązania wspomnianej Spółki z dnia 16 sierpnia 2012 roku, sporządzoną w formie pisemnej zwykłej, w której Z. L. oświadczył, że tytułem wkładu wnosi do spółki szczegółowo opisane nieruchomości. Do wniosku dołączono, zawartą dnia 11 września 2012 r w formie aktu notarialnego, umowę przeniesienia własności tych nieruchomości na rzecz Spółki.

Postanowieniem z dnia 3 października 2013 r. Sąd Okręgowy w Ł. oddalił apelację od postanowienia Sądu pierwszej instancji oddalającego wniosek o dokonanie żądanego wpisu, wskazując, że wynikające z umowy spółki jawnej zobowiązanie do przeniesienia własności nieruchomości było nieważne, nie została bowiem zachowana w zakresie tego zobowiązania forma aktu notarialnego. Oznacza to, że nieważna jest także umowa notarialna o przeniesieniu własności tych nieruchomości, skoro jej ważność zależy od istnienia niewadliwej (ważnej) czynności zobowiązującej.

W skardze kasacyjnej zarzucono naruszenie art. 23 w zw. z art. 2 k.s.h. i art. 158 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie wskutek bezzasadnego uznania, że umowa spółki jawnej powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego co najmniej w zakresie oświadczenia o wniesieniu do spółki wkładu w postaci nieruchomości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 23 k.s.h. umowa spółki jawnej powinna zostać zawarta na piśmie pod rygorem nieważności, a według art. 25 pkt 2 k.s.h. jej koniecznym elementem jest m.in. określenie wkładów wnoszonych przez każdego wspólnika i ich wartość. W zakresie wymagania odnoszącego się do formy zawarcia umowy spółki jawnej jest to regulacja odmienna w stosunku do pozostałych spółek osobowych, tj. partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej, dla których ustawodawca przewidział formę aktu notarialnego (art. 92, 106 i 131 k.s.h.). Dodać należy, że spółki osobowe powstają z chwilą wpisu do rejestru (art. 25¹, 94, 109 i 134 k.s.h.).

Jeżeli umowa spółki osobowej przewiduje wniesienie przez wspólnika wkładu w postaci własności nieruchomości (użytkowania wieczystego gruntu), rozważenia wymaga kwestia sposobu przeniesienia przez wspólnika własności nieruchomości na taką spółkę.

W przypadku spółek partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej, zważywszy, że dla tych spółek ustawodawca przewidział formę aktu notarialnego, postępowanie w przedmiocie przeniesienia własności nieruchomości na spółkę przebiega bez komplikacji. Stosując w tym zakresie, zgodnie z art. 2 k.s.h., przepisy art. 155 – 158 k.c. należy dojść do wniosku, że umowy takich spółek zawierające zobowiązanie do przeniesienia własności nieruchomości wywołują – zgodnie z art. 155 k.c. – także skutek rozporządzający. Przyjmując założenie, nie wywołujące zastrzeżeń w literaturze oraz orzecznictwie, że rejestracja spółki nie jest warunkiem w rozumieniu art. 89 k.c., lecz jest warunkiem prawnym, niezależnym od woli wspólników, wspomniane zobowiązanie nie narusza art.157 § 2 k.c. i spółka w chwili rejestracji nabywa własność nieruchomości.

Sposób przeniesienia przez wspólnika własności nieruchomości na spółkę jawną – ze względu na odrębność w zakresie formy zawarcia umowy dotyczącej zawiązania takiej spółki – jest odmienny. Podejmowane w doktrynie próby pogodzenia unormowań przyjętych w kodeksie spółek handlowych dla spółki jawnej z przepisami kodeksu cywilnego dotyczącymi przeniesienia własności nieruchomości, zaowocowały poglądem, że jeżeli przedmiotem wkładu do spółki jawnej ma być własność nieruchomości, to umowa spółki jawnej powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Według innego stanowiska, obok umowy spółki sporządzonej w formie zwykłej pisemnej, należy równolegle zawrzeć dodatkową umowę w formie aktu notarialnego, której przedmiotem jest samo zobowiązanie do wniesienia wkładu.

Takich konstrukcji ustawodawca zapewne chciał uniknąć, wprowadzając uproszczone regulacje prawne dotyczące tworzenia i funkcjonowania spółki jawnej oraz ustanawiając tylko zwykłą formę pisemną umowę zawiązującej spółkę. Z tych względów obie przedstawione konstrukcje dotyczące sposobu   przeniesienia na spółkę jawną

własności nieruchomości deklarowanej jako wkład, budzą uzasadnione wątpliwości. Za bardziej przekonujący uznać należy pogląd dopuszczający możliwość zawarcia umowy spółki jawnej w formie przewidzianej w art. 23 k.s.h., a więc w formie pisemnej zwykłej także wtedy, gdy przedmiotem wkładu jest nieruchomość. W takim jednak przypadku konieczne jest zawarcie umowy przenoszącej własność nieruchomości na spółkę - po jej rejestracji.

Taką konstrukcję przeniesienia własności nieruchomości wnoszonej tytułem aportu w odniesieniu do spółek kapitałowych tworzonych zgodnie z przepisami Kodeksu handlowego przyjął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 5 grudnia 1991 r., III CZP 128/91 (OSNC 1992, nr 6, poz. 106), stwierdzając, że w razie gdy wspólnik pokrywa swój udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością wkładami niepieniężnymi w postaci prawa użytkowania wieczystego gruntu (własności nieruchomości) – konieczne jest zawarcie odrębnej umowy w formie aktu notarialnego dla przeniesienia tego prawa na rzecz spółki – po zarejestrowaniu przez sąd. Stanowisko to straciło na aktualności w odniesieniu do spółek kapitałowych ze względu na inny w zakresie ich podmiotowości stan prawny ukształtowany przepisami kodeksu spółek handlowych, zachowało jednak wartość merytoryczną przy rozważaniach dotyczących sposobu przeniesienia przez wspólnika spółki jawnej własności nieruchomości jako wkładu w sytuacji, gdy zgodnie z art. 23 k.s.h. umowa spółki zawarta została tylko w formie zwykłej pisemnej. Należało więc uznać, że w razie zawarcia umowy spółki jawnej w zwykłej formie pisemnej, w której wspólnik zobowiązał się do wniesienia tytułem wkładu własności nieruchomości, konieczne jest zawarcie - po zarejestrowaniu spółki -odrębnej umowy w formie aktu notarialnego przenoszącej własność tej nieruchomości na rzecz spółki.

Z przytoczonych względów, stwierdzając naruszenie art. 23 k.s.h. oraz art. 158 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h., Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 398¹⁵ § 1 oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 398²¹ k.p.c.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 04/2018

W razie zawarcia umowy spółki jawnej w zwykłej formie pisemnej, w której wspólnik zobowiązał się do wniesienia tytułem wkładu własności nieruchomości, konieczne jest zawarcie – po zarejestrowaniu spółki – odrębnej umowy w formie aktu notarialnego przenoszącej własność tej nieruchomości na rzecz spółki.

(postanowienie z dnia 14 stycznia 2015 r., II CSK 85/14, H. Pietrzkowski, K. Tyczka-Rote, J. Grela, OSNC 2016, nr 1, poz. 10; OSP 2016, nr 1, poz. 10; BSN 2015, nr 3, s. 10; NPN 2015, nr 2, s. 107)

Glosa

Konrada Barańskiego, Krakowski Przegląd Notarialny 2017, nr 4, s. 95

Glosa ma charakter krytyczny.

Autor wskazał, że Sąd Najwyższy w glosowanym orzeczeniu przyjął za dopuszczalne zawarcie umowy spółki jawnej w formie zwykłej pisemnej, nawet jeżeli przedmiotem wkładu jest nieruchomość, z tym zastrzeżeniem, iż po rejestracji konieczne jest zawarcie umowy przenoszącej własność tej nieruchomości na spółkę. Za tym stanowiskiem przemawiają uproszczone regulacje prawne dotyczące tworzenia i funkcjonowania spółki jawnej i wprowadzona przez ustawodawcę zwykła forma pisemna zawiązująca spółkę.

Zdaniem glosatora, argumenty powołane przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia nie mają oparcia w przepisach prawa. Podkreślił, że wyrażony przez Sąd Najwyższy pogląd nie jest spójny z zasadami obrotu nieruchomościami obowiązującymi w polskim prawie. W jego ocenie, regulacja formy umowy spółki w kodeksie spółek handlowych nie jest kompletna i wyczerpująca, za czym przemawia treść art. 49. Z przepisu tego wynika, że jeżeli wspólnik zobowiązał się wnieść tytułem wkładu do spółki rzeczy (inne niż pieniądze), do jego obowiązku świadczenia stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży. To z kolei prowadzi do wniosku, że do oświadczenia woli wspólnika obejmującego zobowiązanie do wniesienia wkładu do spółki należy stosować przepisy o formie czynności prawnej, tak jak przy umowie sprzedaży.

W konkluzji autor zajął stanowisko, że umowa spółki obejmująca zobowiązanie wspólnika do wniesienia wkładu w postaci prawa własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, a zobowiązanie to nie może być zawarte w odrębnym dokumencie. Tworzona spółka z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego jest uprawniona i zobowiązana do nabycia przedmiotu wkładu, wpis do rejestru przedsiębiorców stanowi ustawową przesłankę ważności i skuteczności czynności prawnej (conditio iuris), a spółka ze względu na brak odmiennych postanowień nabywa własność nieruchomości z chwilą wpisu do rejestru.

Podniósł, że notariusz nie może zamieścić w umowie spółki wniosku o wpis w dziale II ani w dziale III księgi wieczystej. Sąd rejonowy dokonujący wpisu spółki do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego powinien zawiadomić sąd właściwy do prowadzenia księgi wieczystej o tym, że nastąpiła zmiana właściciela nieruchomości, a następnie sąd wieczystoksięgowy powinien wezwać spółkę, by ujawniła przysługujące jej prawo własności w księdze wieczystej.

*************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 11/2016

Glosa

Zbigniewa Kuniewicza, Orzecznictwo Sądów Polskich 2016, nr 10, poz. 96

Glosa ma charakter krytyczny.

Glosator nie zgodził się z poglądem dopuszczającym możliwość zawarcia umowy spółki jawnej w formie pisemnej zwykłej, także wtedy, gdy przedmiotem wkładu jest nieruchomość. Stwierdził, że art. 158 k.c. – w którym ustawodawca posłużył się kwantyfikatorem ogólnym, odnoszącym się do każdej umowy – jest przepisem szczególnym wobec art. 23 k.s.h., nie zaś odwrotnie. Następnie skrytykował zapatrywanie, że do formy umowy spółki ma zastosowanie art. 157 k.c., co w efekcie oznacza, iż wymaganie formalne aktu notarialnego dla umowy przeniesienia własności nieruchomości zostało potraktowany jako warunek przewidziany w art. 89 k.c.

Uznał, że powstanie jedynie obligacyjnego skutku umowy albo skutku obligacyjno-rzeczowego nie może być rozpatrywane w kontekście przepisów dotyczących formy zawarcia umowy. Z kolei obowiązek dochowania określonej formy czynności prawnej nie może być traktowany jako warunek, który – w myśl art. 157 k.c. – uniemożliwia przeniesienie własności nieruchomości. Zdaniem autora, art. 158 k.c. nie pozwala na tworzenie sztucznych konstrukcji prawnych, polegających na swoistym połączeniu przewidzianych w nim wymogów z wymogami określonymi w art. 157 k.c.

*************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 11/2016

Glosa

Andrzeja Szlęzaka, Orzecznictwo Sądów Polskich 2016, nr 10, poz. 96

Glosa jest aprobująca.

Komentator skrytykował stwierdzenie, że umowa zawiązująca spółkę ma charakter zobowiązująco-rozporządzający, skutkujący nabyciem przez spółkę praw z chwilą rejestracji spółki, bez potrzeby dokonywania przez spółkę żadnej osobnej czynności prawnej dotyczącej przedmiotu wkładu. Zdaniem glosatora, na etapie zawiązywania spółki nie ma jeszcze podmiotu, na który przyszły wspólnik mógłby przenieść prawa, a co do zasady na nikogo nie można przenieść, w drodze sukcesji singularnej, praw majątkowych bez jego w tym udziału.

Autor zaaprobował odstąpienie przez Sąd Najwyższy od poglądu, że „nieformalne” zobowiązanie mające za przedmiot wniesienie do spółki nieruchomości jest nieskuteczne, z uwagi na wymogi przewidziane w art. 158 k.c. Zdaniem komentatora, osobna, jednostronna czynność prawna (przyjęcie przez spółkę oferty wspólnika), dokonana przez spółkę po rejestracji, jest niezbędna, lecz nie ze względu na niezachowanie formy aktu notarialnego przy zawiązywaniu spółki osobowej, ale dlatego, że oświadczenia woli przyszłych wspólników ujęte w umowie spółki osobowej (obojętne, w jakiej formie złożone) nie są składane „za” ani „w imieniu” spółki, nie mogą więc wywrzeć skutków prawnych w jej sferze majątkowej. Z tego powodu po rejestracji spółka powinna złożyć – w formie aktu notarialnego, gdy przedmiotem wkładu ma być nieruchomość – swe własne oświadczenie woli, „domykając” w ten sposób proces przenoszenia wkładu (prawa własności nieruchomości) ze wspólnika na spółkę.

**********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 07-08/2016

Glosa

Jarosława Grykiela, Rejent 2016, nr 2, s. 156

Glosa jest krytyczna.

W glosowanym orzeczeniu Sąd Najwyższy zaaprobował pogląd dopuszczający możliwość zawarcia umowy spółki jawnej w formie przewidzianej w art. 23 k.s.h., a więc w formie pisemnej zwykłej, także wtedy, gdy przedmiotem wkładu jest nieruchomość. Jednakże w razie zawarcia umowy spółki jawnej w zwykłej formie pisemnej, w której wspólnik zobowiązał się do wniesienia tytułem wkładu własności nieruchomości, konieczne jest zawarcie – po zarejestrowaniu spółki – odrębnej umowy w formie aktu notarialnego przenoszącej własność tej nieruchomości na rzecz spółki.

Zdaniem glosatora, pogląd ten budzi wątpliwości zwłaszcza w zakresie przyjęcia, że do umowy spółki jawnej nie ma zastosowania reguła wyrażona w art. 158 k.c. Przewidziana w art. 2 k.s.h. możliwość „odpowiedniego” stosowania przepisów kodeksu cywilnego do stosunków prawnych z zakresu spółek handlowych nie powinna – w ocenie glosatora – prowadzić do korygowania powyższej reguły. W glosie przyjęto zatem, że jeżeli przedmiotem zobowiązania wspólnika z tytułu wkładu do spółki jawnej ma być przeniesienie na spółkę prawa własności nieruchomości, to wtedy umowa spółki jawnej wymaga formy przewidzianej w art. 158 k.c., który w tej sytuacji jest przepisem szczególnym wobec reguły wyrażanej przez art. 23 k.s.h. normujący formę zawarcia umowy spółki jawnej.

W konkluzji glosator ocenił, że komentowanym orzeczeniem Sąd Najwyższy odstąpił od jednego z fundamentalnych wymagań dotyczących zbywania nieruchomości, wyrażonego w art. 158 w związku z art. 73 § 2 k.c., zgodnie z którym każda umowa zobowiązująca do przeniesienia własności wymaga pod rygorem nieważności formy aktu notarialnego.