Uchwała z dnia 1971-03-22 sygn. III CZP 91/70

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 91/70

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 22 marca 1971 r.

Przewodniczący: Prezes J. Pawlak. Sędziowie: R. Czarnecki (sprawozdawca), B. Łubkowski, J. Majorowicz, K. Piasecki, J. Pietrzykowski, J. Policzkiewicz.

Sąd Najwyższy, z udziałem przedstawiciela Prokuratury Generalnej wiceprok. T. Potapowicza, w sprawie z wniosku Bolesława N. o stwierdzenie nabycia spadku po Antonim N., po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Najwyższy na posiedzeniu w dniu 4 grudnia 1970 r. do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów SN:

"1. Czy nieważność testamentu allograficznego, spowodowana niezachowaniem przez organ rady narodowej wymieniony w art. 951 k.c. bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa, może być uznana za okoliczność szczególną w rozumieniu art. 952 § 1 k.c., która uzasadnia potraktowanie złożonego przez spadkodawcę przed tym organem i świadkami oświadczenia ostatniej woli jako testamentu ustnego?

i w razie udzielenia na to pytanie odpowiedzi twierdzącej -

2. Czy nieważny testament allograficzny zawierający rozrządzenie dwóch spadkodawców nie stanowi przeszkody do uznania złożonych przed organem rady narodowej oświadczeń jako dwóch odrębnych testamentów ustnych?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

1. Nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 k.c., spowodowana niezachowaniem obowiązującego przepisu prawa, może być uznana za okoliczność szczególną w rozumieniu oświadczenia ostatniej woli złożonego przez spadkodawcę jako testamentu ustnego.
2. Nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 k.c., spowodowana zamieszczeniem w nim rozrządzeń dwóch spadkodawców (art. 942 k.c.), nie stanowi przeszkody do uznania oświadczeń woli złożonych przez tych spadkodawców za dwa oddzielne testamenty ustne.

Uzasadnienie

1. Kodeks cywilny rozróżnia zwykłą formę testamentu od szczególnej. Do testamentów sporządzonych z zachowaniem zwykłej formy, tj. testamentów zwykłych, zalicza testament własnoręczny (art. 949 k.c.), testament w formie aktu notarialnego (art. 950 k.c.) oraz testament wprawdzie też pisemny, ale spisany przez inną osobę niż spadkodawca (i notariusz) i stąd noszący nazwę allograficznego (art. 951 k.c.). Co się zaś tyczy testamentów szczególnych, to w praktyce występuje przede wszystkim testament określany jako ustny (art. 952 § 1 k.c.).

Według art. 951 k.c., normującego formę przewidzianego w tym przepisie testamentu zwykłego, spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadcza swą ostatnią wolę wobec przewodniczącego lub innego stale urzędującego członka prezydium rady narodowej gromadzkiej, osiedla, miejskiej lub dzielnicowej albo wobec sekretarza gromadzkiego, miejskiego lub osiedla. Niezachowanie ze strony wymienionego funkcjonariusza przepisu prawa z zakresu formy testamentu powoduje nieważność tego testamentu. Jednakże jeśli w danym wypadku można było zastosować również inną formę testamentu i forma ta została zachowana, to testament taki jest ważnie sporządzony z zachowaniem tej innej formy.

W myśl art. 952 § 1 k.c., który reguluje formę przewidzianego w tym przepisie testamentu ustnego, spadkodawca oświadcza ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Testament ten, jako testament szczególny, może być sporządzony tylko wtedy, gdy wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione albo w wypadku gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy.

Jeśli chodzi o pierwszą przesłankę sporządzenia testamentu ustnego, mianowicie o szczególne okoliczności, to art. 82 pr. spadk., stanowiący odpowiednik art. 952 § 1 k.c., rozpoczynał tekst od sformułowania co do "szczególnych okoliczności", jako to: przerwania komunikacji, epidemii, działań wojennych (...)".

Przepis ten wyliczał więc przykładowo kilka szczególnych okoliczności. W związku z powyższym jego sformułowaniem wypowiedziany został w piśmiennictwie pogląd, że wyliczenie przykładowe określonych stanów faktycznych ogranicza swobodę oceny tego, co może być uznane za okoliczność szczególną. Niemniej jednak pod rządem art. 82 pr. spadk. judykatura uznawała za okoliczność szczególną w rozumieniu tego przepisu również niezachowanie ze strony właściwego funkcjonariusza prezydium rady narodowej przepisu prawa, powodujące nieważność testamentu zwykłego (allograficznego) z art. 80 pr. spadk. Stanowisko to znalazło wyraz zwłaszcza w orzeczeniach Sądu Najwyższego z dnia 22.XII.1951 r. C 1325/51 (OSN 1952 r., poz. 84), z dnia 10.IX.1954 r. I CR 1026/54 (NP 1955, nr 12, z. 110-112) i z dnia 21.X.1961 r. 4 CR 644/61 (OSN 1962, poz. 145).

W zakresie szczególnych okoliczności ustawodawca odstąpił od redakcji art. 82 pr. spadk. i sformułował art. 952 § 1 k.c. inaczej, ogólniej. Mianowicie w art. 952 § 1 k.c. ustawodawca zrezygnował z wyliczenia przykładowego szczególnych okoliczności, dając tym samym wyraz stanowisku, że okoliczności te powinny być rozumiane szeroko. Wytrącił też ustawodawca wspomniany wyżej argument o ograniczeniu swobody oceny. Tym bardziej więc pod rządem art. 952 § 1 k.c. przyjęte poprzednio stanowisko musi być potraktowane jako mające oparcie w ustawie.

Więcej nawet, brak argumentu, który by pozwolił wyłączyć spośród rozumianych szeroko szczególnych okoliczności właśnie niezachowanie ze strony właściwego funkcjonariusza prezydium rady narodowej przepisu prawa, powodujące nieważność testamentu zwykłego z art. 951 k.c. Zwłaszcza nie można podzielić argumentu, że rzeczą wspomnianego funkcjonariusza jest zawsze znać przepisy obowiązujące od blisko 25 lat, wobec czego nieznajomości wchodzącego w rachubę przepisu ustawodawca nie mógł potraktować jako okoliczności szczególnej. Otóż założenie, że właściwi funkcjonariusze prezydiów rad narodowych powinni znać przepisy z zakresu formy testamentu, przemawia za wyprowadzeniem wniosku, iż w wyjątkowym wypadku niezachowania przez takiego funkcjonariusza wchodzącego w rachubę przepisu, powodującego nieważność testamentu zwykłego z art. 951 k.c., powinien być możliwie złagodzony skutek tej nieważności. Nieważność zaś testamentu, która wychodzi na jaw najczęściej dopiero po śmierci spadkodawcy, jest tak doniosła dla zainteresowanych, że usprawiedliwia w pełni ocenę, iż jej spowodowanie stanowi okoliczność szczególną.

W konsekwencji, okolicznością szczególną w rozumieniu art. 952 § 1 k.c. może być także niezachowanie ze strony właściwego funkcjonariusza prezydium rady narodowej przepisu prawa, powodujące nieważność testamentu zwykłego z art. 951 k.c. To zaś wystarcza do uznania, że nastąpiło spełnienie pierwszej przesłanki dopuszczalności sporządzenia testamentu szczególnego, jakim jest testament ustny.

Drugą przesłankę sporządzenia testamentu ustnego stanowi związek przyczynowy między okolicznością szczególną (w danym wypadku między spowodowaną w wyżej określony sposób nieważnością testamentu zwykłego z art. 951 k.c.) a niemożliwością lub co najmniej bardzo dużym utrudnieniem w zachowaniu zwykłej formy testamentu. Otóż wybór przez spadkodawcę formy testamentu zwykłego z art. 951 k.c. uniemożliwia temu spadkodawcy zachowanie dwóch pozostałych form testamentu zwykłego (własnoręcznej i formy aktu notarialnego). Wybór zaś wspomnianej formy, która następnie - w wyniku niezachowania ze strony właściwego funkcjonariusza prezydium rady narodowej przepisu prawa - okazuje się nieważna, pozbawia możliwości zachowania również i tej, a zatem jakiejkolwiek zwykłej formy testamentu. Dlatego między nieważnością, o której mowa, a niemożliwością zachowania zwykłej formy testamentu zachodzi związek przyczynowy. Tym samym więc zostaje spełniona druga przesłanka dopuszczalności sporządzenia testamentu ustnego.

W wypadku więc gdy testament zwykły z art. 951 k.c. okazuje się wskutek przedstawionej wyżej przyczyny nieważny, a jednocześnie gdy spełnione zostały przesłanki dopuszczalności sporządzenia testamentu ustnego i zachowana została jego forma - to wówczas rozrządzenia spadkodawcy zostają utrzymane w mocy w formie testamentu ustnego.

Odmienna wykładnia nie tylko nie miałaby oparcia w ustawie, ale prowadziłaby również do nadmiernego nieutrzymywania w mocy rozrządzeń spadkodawców. W konsekwencji powodowałaby ona odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych, co zresztą nie zadowalałoby w pełni niedoszłych spadkobierców.

Z tych wszystkich względów na pierwsze z postawionych pytań prawnych udzielono odpowiedzi jak w punkcie 1 sentencji uchwały.

2. Ustawodawca używa słowa "testament" w dwóch różnych znaczeniach, mianowicie w znaczeniu czynności prawnej jednostronnej i odwołalnej, w której spadkodawca rozrządza swym majątkiem na wypadek śmierci, oraz w znaczeniu dokumentu obejmującego testament.

Rozróżnienie, o którym mowa, ilustruje tekst art. 946 k.c. Przepis ten posługuje się słowem "testament" w znaczeniu wspomnianej czynności prawnej jednostronnej, gdy stanowi, że odwołanie testamentu może nastąpić w ten sposób, iż spadkodawca sporządzi nowy testament, dalej zaś - w znaczeniu dokumentu, gdy z kolei głosi, że odwołanie może nastąpić również w ten sposób, iż spadkodawca zniszczy testament lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność.

Według art. 942 k.c. testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Gdyby w przepisie tym słowo "testament" zostało użyte w pierwszym z przedstawionych znaczeń, to zawierałby on zdanie: "czynność prawna jednostronna i odwołalna, w której spadkodawca rozrządza swym majątkiem na wypadek śmierci, może zawierać rozrządzenie tylko jednego spadkodawcy", a zatem przepis ten zawierałby zdanie semantycznie bezładne. Przeto w drodze eliminacji musi być wyprowadzony wniosek, że art. 942 k.c. posługuje się wyrazem "testament" w drugim z przedstawionych znaczeń. Według więc dyspozycji art. 942 k.c. dokument obejmujący testament, w szczególności pisemny testament przewidziany w art. 951 k.c., może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Nie ma zaś normy, która by głosiła, że testament ustny może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy.

Niezachowanie przez właściwego funkcjonariusza prezydium rady narodowej dyspozycji art. 942 k.c. przez dopuszczenie do tego, żeby testament z art. 951 k.c. zawierał rozrządzenia więcej niż jednego spadkodawcy, w szczególności żeby zawierał rozrządzenia dwóch spadkodawców będących małżonkami, powoduje nieważność tego testamentu.

W braku jakichkolwiek podstaw do zwężenia szczególnych okoliczności w rozumieniu art. 952 § 1 k.c. do wypadków niezachowania ze strony właściwego funkcjonariusza prezydium rady narodowej postanowień przepisu art. 951 k.c., okolicznością szczególną może być również niezachowanie przez wspomnianego funkcjonariusza innego przepisu, też powodującego nieważność testamentu z art. 951 k.c., m.in. naruszenie art. 942 k.c. Nieważność ta pozbawia spadkodawcę możliwości zachowania jakiejkolwiek zwykłej formy testamentu. Również więc w razie naruszenia przepisu art. 942 k.c. mogą być spełnione obie przesłanki dopuszczalności sporządzenia testamentu ustnego.

Jak to wyjaśnił Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 14.V.1958 r. 1 CR 325/58 (OSN 1960, poz. 67), do zachowania formy testamentu ustnego konieczna jest tylko jednoczesna obecność trzech powołanych do testamentu świadków, oświadczenie przez spadkodawcę wobec tych świadków ostatniej swej woli i przyjęcie przez nich treści tej woli do wiadomości. Wskazane przesłanki wyczerpują ustawowe wymagania formy. Stąd też z chwilą ich spełnienia testament jest sporządzony i ma byt prawny. Tak sporządzony testament nie ma jednak żadnej zewnętrznej trwałej postaci. Istnieje jedynie w świadomości i zdany jest na pamięć. Pismo utrwalające treść oświadczenia woli spadkodawcy nie stanowi jego oświadczenia przyobleczonego w formę pisemną, nie jest więc testamentem. Jest oświadczeniem wiedzy o treści testamentu ustnego już przedtem istniejącego, a więc dokumentem wtórnym o charakterze dowodowym.

Jeżeli ze względu na naruszenie art. 942 k.c. testament pisemny z art. 951 k.c. jest nieważny, zostały zaś spełnione przesłanki sporządzenia testamentu ustnego i została zachowana jego forma, to wspólny protokół spisany w trybie art. 951 § 2 k.c. a obejmujący rozrządzenia dwóch spadkodawców staje się dokumentem tylko o wtórnym charakterze dowodowym.

W uchwale z dnia 20.IX.1968 r. III CZP 85/68 (OSNCP 1969, poz. 102) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że do ważności testamentu ustnego konieczne jest oświadczenie ostatniej woli spadkodawcy; nie wystarcza więc inne zachowanie się spadkodawcy, choćby ujawniało ono wolę w sposób dostateczny. Jeżeli zatem przytoczone wymaganie dotyczy obu spadkodawców i każdy z nich złożył oświadczenie swej ostatniej woli, to w takim wypadku zostały sporządzone dwa testamenty ustne oddzielne, mające byt prawny, a istniejące jedynie w świadomości. Takie zaś testamenty oddzielne nie przestają nimi być, choćby zostały złożone jednocześnie i były powiązane treściowo. Testamenty ustne nigdy więc nie mogą być połączone. Nigdy też nie mogą stanowić tzw. testamentu wspólnego. Dlatego też nie zachodziła nawet potrzeba formułowania normy zakazującej sporządzenia testamentu ustnego, który by zawierał rozrządzenia więcej niż jednego spadkodawcy.

Testamenty oddzielne ulegają ocenie według ogólnych zasad, m.in. art. 962 k.c.

Z powyższych względów na drugie z postawionych pytań odpowiedziano jak w punkcie 2 uchwały.

OSNC 1971 r., Nr 10, poz. 168