Przesłanki skuteczności i ważności testamentu ustnego

Testament ustny może zostać sporządzony w sytuacji wyjątkowej, gdy zostanie spełniona jedna z wymienionych w treści art. 952 § 1 k.c. przesłanek tj. gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Do ważności testamentu wystarczy już wystąpienie jednej z powyżej wymienionych wyjątkowych okoliczności.

Aby doszło do ważnego sporządzenia testamentu ustnego, oświadczenie ostatniej woli spadkodawcy musi być przyjąć postać ustną. Oznacza to, że spadkodawca powinien ustnie podać treść testamentu świadkom: wyrazić w ich obecności wolę rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci oraz wskazać komu, jakie korzyści i jakich częściach pragnie przekazać.

Nadto ustawa wymaga quorum trzech świadków obecnych przy sporządzaniu testamentu ustnego. Nie ma zatem przeszkód, by więcej osób uczestniczyło w tej czynności, ustawa zakreśla jedynie minimalną liczbę wymaganych świadków testowania.

O ile spełnienie choćby jednej z przesłanek wymienionych w art. 952 § 1 k.c. in principio jest warunkiem koniecznym uznania testamentu za ważny, o tyle zachowanie procedury sporządzania testamentu przewidzianej w tym przepisie (wyrażenia ustnie ostatniej woli wobec jednocześnie obecnych co najmniej trzech świadków) decyduje w ogóle o istnieniu albo nieistnieniu testamentu. Przesądzenie tej kwestii wyprzedza zatem badanie dalszych przesłanek determinujących ważność lub skuteczność omawianej jednostronnej czynności prawnej.

Dopiero uznanie, że do sporządzenia testamentu w przepisanej formie w ogóle doszło, otwiera drogę do badania spełnienia przesłanek z art. 952 § 1 k.c. in principio oraz z art. 952 § 2 i 3 k.c.

Postanowienie SR dla Śródmieścia w Łodzi z dnia 10 czerwca 2016 r., III Ns 1582/15

Standard: 5407 (pełna treść orzeczenia)

W art. 952 k.c. przewidziano formę testamentu szczególnego, co oznacza, że może zostać sporządzony jedynie w szczególnych, ściśle określonych okolicznościach (zob. postanowienie SN z dnia 8 lutego 2000 r., I CKN 408/98),

Niezbędnym warunkiem sporządzenia testamentu ustnego jest życzenie spadkodawcy złożenia oświadczenia ostatniej woli oraz przywołania w tym celu osób wskazanych jako świadkowie tego oświadczenia (zob. wyrok SN z dnia 20 lipca 2007 r., I CSK 136/07).

Przepis art. 952 k.c. formułuje dwie wzajemnie wyłączające się okoliczności, w których uzasadnione jest sporządzenie takiego testamentu. Pierwszą z nich jest obawa rychłej śmierci spadkodawcy, drugą zaś brak możliwości zachowania zwykłej formy testamentu bądź bardzo utrudniona możliwość jej zachowania wskutek zaistnienia szczególnych okoliczności. Co do pierwszej przesłanki konieczne jest ustalenie w konkretnym stanie faktycznym, czy zaistniała obawa rychłej śmierci, bowiem samo sformułowanie jest zwrotem niedookreślonym.

Odnośnie do drugiej z ww. przesłanek (szczególna okoliczność uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca zachowanie zwykłej formy testamentu), należy wskazać, że uzasadniają ją sytuacje takie jak przykładowo klęski żywiołowe – jeśli chodzi o zdarzenia zewnętrzne – czy też brak możliwości udania się do notariusza z powodu zaawansowanego wieku bądź choroby albo niepiśmienność wykluczająca sporządzenie testamentu w formie zwykłej – ujmując zagadnienie od strony ściśle związanej z osobą testatora.

Gdy zaistnieje któraś z dwóch opisanych przesłanek, konieczna jest jednoczesna obecność trzech świadków w momencie składania oświadczenia przez spadkodawcę, zaś decyzja o tym, kto ma być świadek należy do testatora (zob. postanowienie SN z dnia 13 czerwca 2000 r., V CKN 67/00), przy czym świadek musi wyrazić zgodę na pełnienie tej roli i być świadomym jej pełnienia, realizując zarazem wymogi stawiane przez art. 956 i 957 k.c. Może to być osoba przypadkowo obecna przy spadkodawcy przez cały czas oświadczania woli, która to oświadczenie przyjęła (zob. postanowienie SN z dnia 29 czerwca 2012 r., I CSK 575/11).

Świadków powinno być co najmniej trzech, przy czym w przypadku, gdy jest ich więcej niż trzech, a pismo stwierdzające treść testamentu sporządzane jest po śmierci spadkodawcy, powinni je podpisać wszyscy.

Następnie, gdy wystąpiła jedna ze wskazanych przesłanek i przy oświadczaniu woli przez testatora obecni byli trzej świadkowie, którzy spełnili m.in. opisane wymogi, należy ustalić treść testamentu ustnego na jeden z dwóch możliwych sposobów – ustny albo sądowy.

Niezbędnym warunkiem istnienia testamentu ustnego jest wyraźne życzenie spadkodawcy złożenia oświadczenia ostatniej woli oraz fakt przywołania osób, które zostały następnie wskazane jako świadkowie w celu wysłuchania jego oświadczenia o rozporządzeniu majątkiem (por. wyrok SN z 20 lipca 2007 r., I CSK 136/07).

Wyrok SR Stare Miasto w Poznaniu z dnia 7 stycznia 2016 r., I Ns 663/15

Standard: 5408 (pełna treść orzeczenia)