Uchwała z dnia 1967-04-21 sygn. III CZP 29/67

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 29/67

Uchwała z dnia 21 kwietnia 1967 r

Przewodniczący: sędzia J. Ignatowicz. Sędziowie: J. Majorowicz (sprawozdawca), R. Czarnecki.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Czesławy R. przeciwko Franciszkowi D., Genowefie K. i Stefanii M. o zapłatę zachowku, po rozpoznaniu zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Bydgoszczy - Ośrodek w Toruniu postanowieniem z dnia 21 lutego 1967 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy zachodzi konieczność uzupełnienia - w myśl przepisu art. LVIII przep. wprow. kod. cyw. - wydanego przed dniem 5 lipca 1963 r. postanowienia o stwierdzeniu praw do spadku, w skład którego wchodziło gospodarstwo rolne, gdy gospodarstwo to utraciło przymiot "rolnego" po 5 lipca 1963 r.?"

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

1. Jeżeli prawa do spadku nie zostały stwierdzone, sąd w sprawie o zachowek ustala jako przesłankę rozstrzygnięcia przymiot spadkobierców.
2. O zastosowaniu przepisów dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych decyduje charakter majątku spadkowego w dacie otwarcia spadku, a gdy spadek otworzył się przed 5 lipca 1963 r., decyduje charakter tego majątku w tej dacie.

Uzasadnienie

Sąd Powiatowy we Włocławku postanowieniem z dnia 11.IV.1964 r. zawiesił postępowanie w sprawie z powództwa Czesławy R. przeciwko Franciszkowi D., Genowefie K. i Stefanii M. o zachowek do czasu ponownego stwierdzenia praw do spadku po Janie D., zmarłym 13.X.1959 r., okazało się bowiem, że w skład masy spadkowej wchodzi gospodarstwo rolne.

Powódka przedstawiła pismo Prezydium MRN we Włocławku z dnia 21.II.1966 r. stwierdzające, że teren, na którym położone jest wspomniane gospodarstwo rolne, mocą uchwały Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej przeznaczony został na cele nie związane z rolnictwem, i na tej podstawie domagała się podjęcia zawieszonego postępowania.

Sąd Powiatowy postanowieniem z dnia 18.I.1967 r. odmówił podjęcia zawieszonego postępowania na tej podstawie, że w dniu 5.VII.1963 r. opisana nieruchomość stanowiła gospodarstwo rolne, utraciła zaś ten przymiot dopiero dnia 16.XI.1963 r., tj. w dniu uchwały Prezydium WRN.

Na postanowienie Sądu Powiatowego powódka wniosła zażalenie do Sądu Wojewódzkiego w Bydgoszczy - Ośrodek w Toruniu, a Sąd ten przedstawił Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 k.p.c. do rozstrzygnięcia wymienione wyżej zagadnienie prawne.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Na wstępie zaznaczyć należy, że chociaż zagadnienie prawne budzące wątpliwości Sądu Wojewódzkiego nasunęło się w postępowaniu zażaleniowym, a art. 391 § 1 k.p.c. upoważnia Sąd Wojewódzki do przedstawienia takiego zagadnienia Sądowi Najwyższemu, jeżeli powstało ono "przy rozpoznaniu rewizji", to jednak uznać należy za dopuszczalne również przedstawienie zagadnienia przy rozpoznawaniu zażalenia. Na dopuszczalność takiego postępowania wskazuje bowiem treść art. 397 § 2 k.p.c. W myśl powołanego przepisu do postępowania toczącego się na skutek zażalenia stosuje się - jeśli nie normują danej kwestii przepisy art. 394-398 k.p.c. - odpowiednie przepisy o postępowaniu rewizyjnym. Ponieważ przepisy k.p.c. o zażaleniu nie zawierają unormowania co do poruszonej kwestii, przeto art. 391 k.p.c. będzie miał - poprzez art. 397 § 2 k.p.c. - pełne zastosowanie w postępowaniu zażaleniowym.

Jak wynika z opisanego wyżej stanu faktycznego, przedstawione zagadnienie powstało m.in. w związku z tym, że Sąd Powiatowy zawiesił postępowanie w sprawie o zachowek, ponieważ zachowek ten dotyczy masy spadkowej, w skład której wchodzi również gospodarstwo rolne. W tej sytuacji, jak stwierdza tenże Sąd w uzasadnieniu swego postanowienia, zachodziła w niniejszym procesie - w myśl ustawy z dnia 29.VI.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (obowiązującej wówczas w dniu wydania wspomnianego postanowienia) - konieczność ponownego stwierdzenia praw do spadku. W związku z powyższym stanowiskiem Sądu Powiatowego, które zdaje się akceptować Sąd Wojewódzki, powstaje zagadnienie, czy w sprawie o zachowek, jeżeli prawa do spadku nie zostały stwierdzone albo jeżeli nie wydano uzupełniającego postanowienia w trybie art. LVIII przep. wprow. k.c. w stosunku do należnego do spadku gospodarstwa rolnego, zachodzi konieczność uzyskania takiego postanowienia w odrębnym postępowaniu i czy w związku z tym postępowanie o zapłatę określonej kwoty tytułem zachowku powinno ulec zawieszeniu, czy też w sprawie o zachowek sąd sam ustala - jako przesłankę rozstrzygnięcia - przymiot spadkobierców. Odpowiedź na to pytanie zawiera art. 1027 k.c., w myśl którego względem osoby trzeciej, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia, spadkobierca może udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia tylko stwierdzeniem nabycia spadku.

Z powyższego przepisu wynika więc, że nie w każdym postępowaniu przymiot spadkobiercy musi być wykazany postanowieniem sądu stwierdzającym nabycie spadku. W szczególności kwalifikacja prawna spadkobiercy w sporze między nim a innym spadkobiercą może być udowodniona na zasadach ogólnych. Na takich zasadach musi być wykazane również następstwo prawne po spadkodawcy w stosunku do osób dochodzących przeciwko spadkobiercy roszczeń, które przysługiwały im względem spadkodawcy lub które skierowane są przeciwko spadkobiercy w tym jego charakterze (np. roszczenie zapisobierców lub osób uprawnionych do zachowku; zob. J. Gwiazdomorski: Prawo spadkowe w zarysie, PWN 1967, s. 187).

Postanowienie stwierdzające nabycie spadku wywiera natomiast doniosły skutek materialnoprawny dla spadkobiercy, jeśli chodzi o jego działanie na zewnątrz w stosunku do osób trzecich, które nie roszczą sobie praw do spadku. W szczególności więc w sprawach wytoczonych przeciwko takim osobom o wierzytelność spadkową lub o wydanie rzeczy należącej do spadku spadkobierca, w razie zakwestionowania jego przymiotu przez pozwanych, będzie musiał uzyskać postanowienie stwierdzające jego kwalifikację prawną.

Z powyższego wynika więc, że w sporze między osobą uprawnioną do zachowku a spadkobiercą o zapłatę należnej z tytułu zachowku kwoty sąd - w wypadku gdy prawa do spadku nie zostały stwierdzone - samodzielnie ustala na zasadach ogólnych jako przesłankę rozstrzygnięcia przymiot spadkobierców. Stanowiska tego nie podważa art. LVIII przep. wprow. k.c., w myśl którego wydane przed dniem 5 lipca 1963 r. postanowienie o stwierdzeniu praw do spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne, traci moc w stosunku do tego gospodarstwa, chyba że spadkobierca zmarł przed tym dniem, oraz stosownie do którego - dla wywołania skutków związanych z takim stwierdzeniem w stosunku do należnego do spadku gospodarstwa rolnego - postanowienie to powinno być uzupełnione. Powołany bowiem przepis oraz przepis art. XX przep. wprow. k.p.c. w stosunku do spadków otwartych przed dniem 5 lipca 1963 r., jak również przepis art. 677 § 2 i 3 k.p.c. (mający zastosowanie do spraw nowych) zawierające wymaganie, żeby postanowienie stwierdzające nabycie spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, obejmowało spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia tego gospodarstwa - nie uchylają ogólnej zasady zawartej w art. 1027 k.c. co do charakteru takiego postanowienia i jego skutków prawnych.

W świetle powyższych rozważań zauważyć należy, że w sprawie, na tle rozpoznawania której wynikło przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne, nie zachodziła potrzeba zawieszenia przez Sąd Powiatowy postępowania w celu uzyskania w odrębnym postępowaniu postanowienia uzupełniającego nabycie praw spadkowych do gospodarstwa rolnego, ponieważ okoliczność, czy spadkobiercy ten przymiot posiadają, mogła być ustalona przez ten Sąd samodzielnie jako przesłanka rozstrzygnięcia.

Przechodząc z kolei do zasadniczego zagadnienia przedstawionego przez Sąd Wojewódzki, stwierdzić należy, co następuje:

Oczywistą jest rzeczą, że o zastosowaniu przepisów dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych decyduje charakter majątku spadkowego w chwili otwarcia spadku. Wedle bowiem tej chwili ocenia się m.in., co należy do spadku, a więc również, czy w skład masy spadkowej wchodzi gospodarstwo rolne. Jeśli ma to istotne miejsce, to dziedziczenie takiego gospodarstwa ocenia się według przepisów zawartych w tytule X księgi czwartej kodeksu cywilnego.

Zasada ta stosuje się do dziedziczenia gospodarstwa rolnego należącego do spadku otwartego po 1.I.1965 r., jak również - na zasadzie art. LV § 1 przep. wprow. k.c. - do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, gdy spadek otworzył się przed tą datą, tj. do spadków otwartych w czasie od 18.V.1964 r. do 31.XII.1964 r. oraz do spadków otwartych w okresie od 5.VII.1963 r. do 17.V.1964 r. Jeżeli więc w tych okresach nastąpiło otwarcie spadku o zastosowaniu przepisów zawartych w tytule X księgi czwartej, decyduje charakter majątku spadkowego w dniu otwarcia spadku. Odmiennie nieco przedstawia się zagadnienie stosunku do dziedziczenia gospodarstw rolnych należących do spadków otwartych przed dniem 5.VII.1963 r. Jak wynika z treści art. LVI-LXII przep. wprow. k.c., retroakcja przepisów k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych nie sięga przed tę datę. Nowe przepisy mają zastosowanie tylko od tego dnia, a nie od dnia otwarcia spadku. Wskazuje na to w szczególności treść art. LVI § 2 k.c., który uzależnia prawo do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, otwartego przed dniem 5 lipca 1963 r., od określonych warunków istniejących nie w chwili otwarcia spadku, lecz w dniu 5 lipca 1963 r.

Aczkolwiek zasady te odnoszą do ustalenia kwalifikacji prawnej do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, to jednak uznać należy, że również data 5 lipca 1963 r. jest właściwa do określenia charakteru majątku spadkowego. Kwestie te bowiem wiążą się ściśle ze sobą i ustalenie, czy spadkobiercy odpowiadają warunkom z art. LVI § 2 przep. wprow. k.c., a tym samym czy zachowali kwalifikację prawną spadkobierców gospodarstwa rolnego, zależy od istnienia tego gospodarstwa w masie spadkowej w dniu 5 lipca 1963 r.

Z powyższego wynika dalszy wniosek, że utrata charakteru gospodarstwa rolnego po tej dacie nie ma istotnego znaczenia, a w szczególności nie rozszerza kręgu spadkobierców na osoby, które nie odpowiadają warunkom przewidzianym w art. LVI przep. wprow. k.c.

Zaznaczyć wreszcie należy, że utrata po dniu 5 lipca przez nieruchomość charakteru gospodarstwa rolnego, jak również utrata takiego charakteru przez nieruchomość objętą spadkiem, który otworzył się po tej dacie, nie uzasadniają wniosku z art. 524 k.p.c. o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem stwierdzającym nabycie spadku, skoro w danym wypadku chodzi o przesłankę prawnomaterialną, a nie o nowe okoliczności faktyczne, które mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy, a z których strona nie mogła skorzystać w poprzednim postępowaniu (art. 524 w związku z art. 13 § 2 i 403 § 2 k.p.c.). Brak również przesłanek do wystąpienia z wnioskiem na zasadzie art. 679 k.p.c.

Z tych względów na postawione pytanie udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1967 r., Nr 12, poz. 214