Lex retro non agit w prawie spadkowym

Powszechna na gruncie prawa międzyczasowego prywatnego zasada niedziałania ustawy wstecz dominuje również jako norma intertemporalna prawa spadkowego. Wyraża ją przepis art. LI przep. wprow. k.c. stwierdzający, że do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy.

W praktyce sądowej i piśmiennictwie jest zarazem przyjmowane, że pojęcie "sprawy spadkowej" należy interpretować jak najszerzej, z uwzględnieniem całokształtu problemów dotyczących majątku osoby zmarłej oraz statusu spadkobierców. Jeśli zatem, tak jak w niniejszej sprawie, otwarcie spadku nastąpiło po dniu 31 grudnia 1964 r., to o porządku dziedziczenia, skutkach testowania, składzie spadku, określeniu pozycji prawnej spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku, ale także o skutkach umów o zrzeczeniu się dziedziczenia - choćby były zawarte wcześniej - decydują przepisy kodeksu cywilnego.

Sformułowanego wyżej wniosku nie wyłącza regulacja ujęta w przepisie art. LII przep. wprow. k.c. Przepis ten bowiem wprowadza odstępstwo od zasady międzyczasowej przedstawionej wstępie - w odniesieniu do umów o zrzeczenie się dziedziczenia - jedynie co do zdolności osób, formy i wad oświadczenia woli; w takim więc tylko zakresie stosuje się prawo obowiązujące w chwili zawarcia umowy (złożenia oświadczenia). Wszystkie inne aspekty umowy o zrzeczenie się dziedziczenia, w tym jej dopuszczalność i skuteczność, oceniać należy na podstawie przepisów obowiązujących w chwili śmierci spadkodawcy (por. też: orz. SN z dnia 27 czerwca 1950 r. ŁC 649/50,).

Uchwała SN z dnia 5 lutego 1993 r., III CZP 10/93

Standard: 33362 (pełna treść orzeczenia)

O zastosowaniu przepisów dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych decyduje charakter majątku spadkowego w chwili otwarcia spadku. Wedle bowiem tej chwili ocenia się m.in., co należy do spadku, a więc również, czy w skład masy spadkowej wchodzi gospodarstwo rolne. Jeśli ma to istotne miejsce, to dziedziczenie takiego gospodarstwa ocenia się według przepisów zawartych w tytule X księgi czwartej kodeksu cywilnego.

Zasada ta stosuje się do dziedziczenia gospodarstwa rolnego należącego do spadku otwartego po 1.I.1965 r., jak również - na zasadzie art. LV § 1 przep. wprow. k.c. - do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, gdy spadek otworzył się przed tą datą, tj. do spadków otwartych w czasie od 18.V.1964 r. do 31.XII.1964 r. oraz do spadków otwartych w okresie od 5.VII.1963 r. do 17.V.1964 r. Jeżeli więc w tych okresach nastąpiło otwarcie spadku o zastosowaniu przepisów zawartych w tytule X księgi czwartej, decyduje charakter majątku spadkowego w dniu otwarcia spadku.

Odmiennie nieco przedstawia się zagadnienie stosunku do dziedziczenia gospodarstw rolnych należących do spadków otwartych przed dniem 5.VII.1963 r. Jak wynika z treści art. LVI-LXII przep. wprow. k.c., retroakcja przepisów k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych nie sięga przed tę datę. Nowe przepisy mają zastosowanie tylko od tego dnia, a nie od dnia otwarcia spadku. Wskazuje na to w szczególności treść art. LVI § 2 k.c., który uzależnia prawo do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, otwartego przed dniem 5 lipca 1963 r., od określonych warunków istniejących nie w chwili otwarcia spadku, lecz w dniu 5 lipca 1963 r.

Aczkolwiek zasady te odnoszą do ustalenia kwalifikacji prawnej do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, to jednak uznać należy, że również data 5 lipca 1963 r. jest właściwa do określenia charakteru majątku spadkowego. Kwestie te bowiem wiążą się ściśle ze sobą i ustalenie, czy spadkobiercy odpowiadają warunkom z art. LVI § 2 przep. wprow. k.c., a tym samym czy zachowali kwalifikację prawną spadkobierców gospodarstwa rolnego, zależy od istnienia tego gospodarstwa w masie spadkowej w dniu 5 lipca 1963 r.

Z powyższego wynika dalszy wniosek, że utrata charakteru gospodarstwa rolnego po tej dacie nie ma istotnego znaczenia, a w szczególności nie rozszerza kręgu spadkobierców na osoby, które nie odpowiadają warunkom przewidzianym w art. LVI przep. wprow. k.c.

Uchwała SN z dnia 21 kwietnia 1967 r., III CZP 29/67

Standard: 33363 (pełna treść orzeczenia)