Zagadnienia intertemporalne dziedziczenia gospodarstw rolnych
Dziedziczenie gospodarstw rolnych (art. 1058 k.c.)
Artykuł 1059 k.c. utracił moc z dniem 14 lutego 2001 r. w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych od tej daty na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99. Na gruncie tego unormowania po osobie, która pozostawiła spadek obejmujący gospodarstwo rolne istnieją dwie kategorie spadkobierców - jedna dziedzicząca gospodarstwo rolne oraz druga, nabywająca pozostałą cześć spadku. Trybunał wskazał, że realizując taką ideę ustawodawca naruszył zasadę równej ochrony prawnej wszystkich spadkobierców; przede wszystkim nierówno zostali potraktowani spadkobiercy ustawowi i to zarówno ci dziedziczący gospodarstwo rolne jak i od dziedziczenia tego składnika majątkowego wykluczeni. Doszedł do wniosku, że spadkobierca nie dziedziczący gospodarstwa rolnego, mógł zostać pozbawiony jakiejkolwiek korzyści majątkowej ze spadku nawet gdy spadek miał duże aktywa i nie miał pasywów.
Ponadto Trybunał w powołanym wyroku zauważył, że wyznaczony w art. 1059 k.c. krąg osób dochodzących do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, ograniczony w stosunku do kręgu spadkobierców na zasadach ogólnych nie był oparty na przesłankach w sposób racjonalny prowadzący do celu, który miałby uzasadnienie konstytucyjne, tzn. zapewnienia gospodarstwu określonej wielkości, która pozwalałaby rodzinie na właściwe i ekonomiczne gospodarowanie nim. Unormowanie to nie gwarantowało bowiem ani niepodzielności gospodarstwa rolnego, ani objęcia go przez osobę najbardziej do tego zawodowo i fachowo predystynowaną.
W nowej rzeczywistości społeczno-gospodarczej Sąd Najwyższy zastosował już wykładnię językową art. 1059 § 1 pkt 4 i § 16 rozporządzenia. W postanowieniu z dnia 4 grudnia 1998 r., III CKU 53/98 wywiódł, że bez znaczenia z punku widzenia zastosowania tych unormowań jest gdzie dziecko spadkodawcy uczyło się (mogła to być szkoła podstawowa, średnia lub wyższa), jak też - jakiego zawodu uczyło się, w szczególności nie musiało to być kształcenie się w szkole rolniczej. Nie jest również istotny wiek spadkobiercy. Jedyne ograniczenie zawiera przepis § 16 rozporządzenia, w brzmieniu obowiązującym w dacie otwarcia spadku, który z kręgu tych spadkobierców wyłączał dzieci, które osiągnęły pełnoletność i pobierały naukę w szkołach dla pracujących lub odbywały studia dla pracujących. Podkreślił przy tym jednoznacznie brzmienie § 16 rozporządzenia, tj., że pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkół uprawnia spadkobierców do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, z wyjątkiem wypadku, gdy spadkobiercy osiągnęli pełnoletność i pobierają naukę w szkołach dla pracujących lub odbywają studia dla pracujących.
Charakterystyczne jest, że Sądy meriti, odstępując od poglądu wyrażonego w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 1978 r., III CZP 79/78, tj., że pełnoletni syn spadkodawcy będący w chwili otwarcia spadku uczestnikiem studium doktoranckiego w wyższej uczelni rolniczej i utrzymujący się ze stypendium doktoranckiego, nie jest osobą pobierającą naukę zawodu ani też uczęszczającą do szkoły w rozumieniu w rozumieniu art. 1059 § 1 pkt 4 k.c, wyraźnie też opowiedziały się za zastosowaniem bezpośredniego rozumienia tego przepisu i wskazały na brak przekonywujących argumentów, pozwalających na odstąpienie od jego wykładni językowej. Także Sąd Najwyższy w powołanej uchwale wyraźnie zauważył, że inny jest wynik wykładni językowej, od której odstąpił ze względów funkcjonalnych i społecznych. Nie są one przekonywujące, zwłaszcza w świetle przedstawionego na wstępie wyroku Trybunału Konstytucyjnego, który doszedł do trafnego wniosku, że omawiane unormowanie nie ma racjonalnie uzasadnionego celu, który miałby uzasadnienie w podstawowych zasadach demokratycznego państwa prawnego, w tym w potrzebie równej ochrony prawnej wszystkich spadkobierców.
Tymczasem ani w doktrynie ani w judykaturze nie budzi większej wątpliwości pogląd, że należy opierać się na wyniku wykładni językowej chyba, że jej wynik prowadzi do rezultatów niedorzecznych, albo rażąco niesprawiedliwych, co w omawianym wypadku nie ma miejsca (por. np. uchwałę SN z dnia 15 stycznia 2003 r., III PZP20/02).
Także w literaturze trafnie podniesiono, odnosząc się do uchwały z dnia 27 listopada 1978 r., III CZP 79/78, że odsunięcie od dziedziczenia gospodarstwa rolnego spadkobiercy o szczególnie wysokich kwalifikacjach w zakresie nauk rolniczych jest wadliwe.
Postanowienie SN z dnia 28 marca 2017 r., II CSK 261/16
Standard: 12825 (pełna treść orzeczenia)
W skład spadku po J. W. wchodzi udział w ½ części we własności gospodarstwa rolnego położonego w B. o powierzchni 7 ha. Wobec tego, że w dacie otwarcia spadku po J. W. istniały ograniczenia związane z nabywaniem gospodarstw rolnych przez spadkobranie, sąd wydając postanowienie o nabyciu spadku, obowiązany był je uwzględnić (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 sierpnia 2009 r., IV CSK 146/09, Wspólnota 2009, nr (...), s. 29). W przedmiocie ustalenia kręgu spadkobierców ustawowych i ich kwalifikacji do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego istotne znaczenie miały przepisy art. 1058 kc, 1059k.c. i następne w brzmieniu na datę otwarcia spadku tj. w tym wypadku na dzień 20 listopada 1999 roku.
Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r. przepisy te zostały uznane za niezgodne z Konstytucją RP, ale tylko w zakresie odnoszącym się do spadków otwartych od dnia 14 lutego 2001 roku, stąd też - jeżeli chodzi o spadki otwarte do tej daty - sąd spadku zobowiązany jest stwierdzając nabycie spadku, orzec przy tym o gospodarstwie rolnym (J.S. P., Prawo spadkowe , s. 89) (Andrzej Kidyba (red.), Elżbieta Niezbecka, Komentarz do art. 1058 k.c. i 1059 k.c., LEX 2012).
Zgodnie z art. 1058 k.c. (w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28.07.1990 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny - Dz. U. z 1990 roku, Nr 55, poz. 321), przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych z ustawy stosuje się do gospodarstw rolnych o powierzchni przekraczającej 1 ha gruntów rolnych.
Stosownie do treści przepisu art. 1059 k.c. spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:
1)stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo
2)mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo
3)są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo
4)są trwale niezdolni do pracy.
W myśl przepisu § 3 ust. 1 pkt. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 roku w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1990 roku, Nr 89, poz. 519), spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeżeli osiągnęli wiek - kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania. Należy stwierdzić, że powyższy warunek spełnił mąż spadkodawczyni A. W. (2) urodzony w dniu (...) , który w dacie otwarcia spadku miał 76 lat.
Ponadto stosownie do § 1 powołanego rozporządzenia spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, uprawniającego do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, jeżeli:
1)ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej,
2) ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej,
3) uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie w drodze doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne,
4) wykaże się stałą pracą w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku.
W orzecznictwie utrwalony jest pogląd, zgodnie z którym spadkobierca urodzony i wychowany w rodzinnym gospodarstwie rolnym, wykonujący w nim przez wiele lat wraz z pozostałymi członkami rodziny prace przy produkcji rolnej i w obejściu gospodarskim, ma umiejętności praktyczne potrzebne do prowadzenia gospodarstwa rolnego i na mocy art. 1059 pkt 2 k.c. w związku z § 1 pkt 4 rozporządzenia Rady Ministrów z 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego (Dz. U. Nr 89, poz. 519 ze zm.), posiada kwalifikacje do dziedziczenia takiego gospodarstwa także wówczas, gdy pracował również poza rolnictwem, wyprowadził się z gospodarstwa i w chwili otwarcia spadku nie pracował już w żadnym gospodarstwie rolnym (por. postanowienie SN z dnia 4 października 2002 roku, III CKN 135/01, Lex 57229).
Postanowienie SR w Białymstoku Dnia 23 stycznia 2014 r., II Ns 2797/13
Standard: 5381 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 29629