Wspólnota gruntowa jako szczególna forma współwłasności

Wspólnota gruntowa to nieruchomość stanowiąca przedmiot współwłasności o pewnych szczególnych cechach. Jej istotą jest uprawnienie do korzystania ze wspólnego gruntu, służącego mieszkańcom danej miejscowości tylko z tego powodu, że są jej mieszkańcami. Wspólnoty gruntowe są dziś ostatnią formą zbiorowego władania gruntami, a ich korzeni trzeba szukać w czasach feudalnych, a w zasadzie w okresie likwidacji tego systemu, gdy nie wiedząc, co zrobić z gruntami pozostającymi we wspólnej własności mieszkańców całej jednostki osadniczej, pozostawiano grunt we współwłasności mieszkańców danej wsi jako wspólnotę gruntową. Mimo późniejszych przekształceń własnościowych wspólnot gruntowych nie zlikwidowano, a zasady ich działania reguluje obecnie ustawa z dnia 29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych (Dz.U. Nr 28, poz. 169 z późn. zm.).

Uprawnionymi do udziału we wspólnocie gruntowej są osoby fizyczne lub prawne posiadające gospodarstwa rolne, jeżeli w ciągu ostatniego roku przed dniem wejścia w życie ustawy o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych, czyli 5 lipca 1963 roku, faktycznie korzystały z tej wspólnoty (art. 6 ust. 1 ustawy). Jeżeli wspólnotą gruntową są lasy, grunty leśne albo nieużytki przeznaczone do zalesienia, uprawnionymi do udziału w takiej wspólnocie są osoby fizyczne lub prawne zamieszkujące lub mające siedzibę na terenie miejscowości, w której znajdują się grunty stanowiące wspólnotę, lub osoby zamieszkujące na terenie innej miejscowości, a prowadzące gospodarstwo rolne, chyba że w okresie 5 lat przed wejściem w życie ustawy osoby te faktycznie ze wspólnoty nie korzystały (art. 6 ust. 2 ustawy).

Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 4 lipca 1997 r. (II CKN 227/97, OSNC 1998/3/39, M.Prawn. 1998/5/3), jednym z fundamentów, na których oparta została ustawa z dnia 29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych, jest integralność wspólnoty gruntowej, określona w art. 5, oraz zasada niepodzielności udziału we wspólnocie, proklamowana w art. 27, stwierdzającym, że udział we wspólnocie gruntowej może być zbywany wyłącznie w całości i tylko na rzecz osoby mającej już udział w tej wspólnocie oraz na rzecz osób posiadających gospodarstwa rolne w tej samej wsi lub we wsiach przylegających do wspólnoty. Jedyny wyjątek od tej zasady – rozwiniętej w art. 28 – ustanawia art. 29, regulujący sytuację, w której w wyniku zniesienia współwłasności nieruchomości lub działu spadku (także podziału majątku wspólnego po ustaniu ustawowej wspólności małżeńskiej) dochodzi do podziału gospodarstwa rolnego, z którego posiadaniem związany jest udział we wspólnocie gruntowej; wówczas – jak wynika z przepisu – udział we wspólnocie ulega podziałowi proporcjonalnie do obszaru tych części.

W uzasadnieniu tego samego orzeczenia Sąd Najwyższy stwierdził też, że do wspólnot gruntowych nie mają zastosowania – również w drodze analogii – przepisy kodeksu cywilnego o współwłasności rzeczy. Stanowisko takie zostało zajęte w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 1968 r. III CZP 73/68 (OSNCP 1969, z. 5, poz. 90), i uściślone w uchwale z dnia 9 grudnia 1969 r. III CZP 89/69 (OSNCP 1970, z. 10, poz. 173), w której stwierdzono, że udziałowcowi wspólnoty gruntowej nie przysługują uprawnienia wynikające z przepisów kodeksu cywilnego o współwłasności w takim zakresie, w jakim byłoby to sprzeczne z cytowaną ustawą z dnia 29 czerwca 1963 r.

W tym samy postanowieniu Sąd Najwyższy wskazał nadto, iż „(…) uzasadniona jest taka wykładnia art. 29, która zmierza w kierunku przyjęcia, że zawarta w nim regulacja stanowi tylko upoważnienie (a nie powinność) do odstępstwa od zasady niepodzielności udziału we wspólnocie. Sąd, albo sami zainteresowani – bo przecież przepis jest skierowany nie tylko do sądu – dokonujący umownego zniesienia współwłasności lub działu spadku przez podział gospodarstwa rolnego, mogą, stosownie do okoliczności, podzielić między siebie udział we wspólnocie, i wówczas jedynym ograniczeniem jest to, aby podział ten pozostał w proporcji do podziału gospodarstwa rolnego. Sąd albo sami zainteresowani mogą też jednak, dzieląc gospodarstwo rolne, pozostawić udział we wspólnocie nie naruszony i przyznać go któremukolwiek ze współwłaścicieli (spadkobierców), niezależnie o tego, czy nabywa udział w gospodarstwie, byleby spełniał wymagania stawiane przez art. 27.”.

W ustawie dosyć ściśle opisano bowiem jedynie sposób ustalenia składu takiej wspólnoty i zamrożono liczę udziałów. W art. 27 ustawy zastrzeżono, że udział we wspólnocie gruntowej może być zbywany wyłącznie w całości i tylko na rzecz osoby posiadającej już udział w tej wspólnocie oraz na rzecz osób posiadających gospodarstwa rolne w tej samej wsi lub we wsiach przylegających do wspólnoty. Nabycie następne, w drodze działu spadku lub wyjścia ze współwłasności, nie mogło spowodować zwiększenia liczby udziałowców, lecz dotychczasowy udział we wspólnocie ulega podziałowi proporcjonalnie do obszaru tych części (art. 29).

Problem następstwa prawnego po ustalonych, a obecnie nieżyjących udziałowcach wspólnoty gruntowej, znajdował się też poza zakresem prac legislacyjnych, zakończonych uchwaleniem przez Sejm RP ustawy z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych (Dz.U. z 2015 r., poz. 1276).

W takiej sytuacji ważną rolę odgrywa przywołane już wyżej postanowienie Sądu Najwyższego z 4 lipca 1997 r. (II CKN 227/97), które jest bardzo istotną wytyczną dla wprowadzenia do wspólnoty nowych uczestników. Zgodnie z jego tezą: „W ramach postępowania o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne, z którego posiadaniem związany jest udział we wspólnocie gruntowej, dopuszczalne jest przyznanie tego udziału w całości temu spadkobiercy, który nie otrzymuje spadkowego gospodarstwa w całości lub w części, jeżeli posiada on już udział w tej wspólnocie albo też posiada gospodarstwo rolne w tej samej wsi lub we wsiach przylegających do wspólnoty (art. 27 i 29 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych – Dz.U. nr 28, poz. 169 ze zm.)".

Wedle regulacji z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych – w brzmieniu obowiązującym w dacie zamknięcia rozprawy przez Sąd pierwszej instancji – „Starosta ustala, stosownie do przepisów art. 1 i 3, które nieruchomości stanowią wspólnotę gruntową bądź mienie gromadzkie.”. Z kolei przepis z ust. 2 art. 8 tej ustawy stanowił w tej dacie, iż „Wykaz uprawnionych do udziału we wspólnocie gruntowej oraz wykaz obszarów gospodarstw przez nich posiadanych i wielkość przysługujących im udziałów we wspólnocie ustala, w drodze decyzji, starosta. Dla obszarów gmin projekty takich wykazów sporządzają wójtowie (burmistrzowie, prezydenci miast).”.

Wyrok SO w Białymstoku z dnia 28 stycznia 2016 r., II Ca 1042/15

Standard: 7980 (pełna treść orzeczenia)