Związanie sądu prawomocnym orzeczeniem innego sądu; prawomocność materialna orzeczenia

Procedura cywilna nie przewiduje środka zaskarżenia skierowanego wyłącznie przeciwko uzasadnieniu. Skoro zaś moc wiążąca prawomocnych orzeczeń sądowych określona w art. 365 § 1 k.p.c. nie oznacza związania sądu i stron ustaleniami zawartymi w uzasadnieniu innego orzeczenia, w tym nie są nią objęte w szczególności rozstrzygnięcia o kwestiach wstępnych, takich jak np. bezskuteczność czy nieważność umowy.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego występują dwa zasadnicze poglądy co do zakresu mocy wiążącej prawomocnych orzeczeń sądowych, czyli pozytywnego aspektu prawomocności materialnej (art. 365 § 1 k.p.c.).

Pierwsze z zapatrywań, szeroko ujmujące moc wiążącą orzeczeń, jest wiązane przede wszystkim z wyrażonym w uchwale Sądu Najwyższego z 29 marca 1994 r., III CZP 29/94, zapatrywaniem, że unormowanie zawarte w art. 365 k.p.c. ma gwarantować poszanowanie prawomocnego orzeczenia sądu, regulującego stosunek prawny będący przedmiotem rozstrzygnięcia. Uchwała ta dotyczyła problematyki rozdrabniania roszczeń, w związku z którą stwierdzono, że dopuszczenie do możliwości rozbieżnej oceny zasadności tego samego roszczenia w tych samych okolicznościach byłoby zaprzeczeniem społecznie oczekiwanych reguł ochrony prawnej i naruszeniem zasady zaufania do wymiaru sprawiedliwości. W uzasadnieniu uchwały wyrażono jednak dalej idący pogląd, że prawomocny wyrok, z punktu widzenia jego prejudycjalnego znaczenia w innej sprawie, powoduje niedopuszczalność dokonania odmiennej oceny tego samego stosunku prawnego, ‎w tych samych okolicznościach faktycznych i prawnych, między tymi samymi stronami. Opierając się na tym stanowisku, przyjmowano, że sąd obowiązany jest uznać, iż kwestia prawna, która była już przedmiotem rozstrzygnięcia w innej sprawie, a która ma znaczenie prejudycjalne w sprawie przez niego rozpoznawanej, kształtuje się tak, jak to przyjęto we wcześniejszym, prawomocnym wyroku. W przeciwnym bowiem razie wyroki sądowe miałyby walor jedynie opiniujący, a nie stanowczy i imperatywny (wyroki SN z 12 lipca 2002 r., V CKN 1110/00, oraz z 14 maja 2003 r., I CKN 263/01).

Drugie z zapatrywań ujmuje wąsko zakres mocy wiążącej, jako wyznaczony treścią sentencji orzeczenia odnoszącej się do konkretnych żądań powoda. W przypadku prawomocnych wyroków zasądzających moc wiążąca orzeczeń wyraża się zatem w obowiązku przyjęcia przez sąd rozpoznający inną sprawę, że osoba wskazana w wyroku ma zapłacić powodowi określoną kwotę (wyrok SN z 28 marca 2007 r., II CSK 530/06) lub też nie jest zobowiązana jest zapłacić. Na podstawie art. 365 § 1 k.p.c. sąd nie jest natomiast związany dokonaną w innym postępowaniu oceną istnienia konkretnego stosunku prawnego. Wyrok wiąże bowiem co do przysługiwania konkretnego roszczenia, ale nie co do oceny prawnej relacji zachodzącej między stronami, z której to roszczenie miałoby wynikać (wyrok SN z 29 września 2017 r., V CSK 10/17).

Od czasu wydania przywołanej uchwały Sądu Najwyższego z 29 marca 1994 r., III CZP 29/94, w orzecznictwie Sądu Najwyższego równolegle prezentowane były oba poglądy, ale dominujące jest wąskie rozumienie mocy wiążącej orzeczeń (tak np. wyroki SN: z 23 maja 2002 r., IV CKN 1073/00; z 17 maja 2012 r., I CSK 494/11; z 15 stycznia 2015 r., IV CSK 181/14; z 9 września 2015 r., IV CSK 726/14; z 7 kwietnia 2016 r., III CSK 276/15; z 28 października 2016 r., I CSK 687/15; z 24 stycznia 2017 r., V CSK 164/16; z 26 maja 2017 r., I CSK 464/16; z 29 września 2017 r., V CSK 10/17; z 13 października 2017 r., I CSK 46/17; z 26 kwietnia 2019 r., V CSK 80/18; uchwała SN z 8 listopada 2019 r., III CZP 27/19; co do szerokiego rozumienia zob. np. wyroki SN: z 7 kwietnia 2011 r., I PK 225/10; z 6 marca 2014 r., V CSK 203/13; z 4 listopada 2016 r., I CSK 736/15; uchwała SN z 12 lipca 2018 r., III CZP 3/18; postanowienie SN z 9 stycznia 2019 r., I CZ 112/18).

Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela zapatrywanie wąsko ujmujące zakres mocy wiążącej, o której mowa w art. 365 § 1 k.p.c., z przyczyn szeroko zaprezentowanych w wyroku SN z 13 maja 2021 r. (V CSKP 73/21; podobnie postanowienie SN z 7 lipca 2021 r., III CSKP 103/21, których ponowne przytaczanie jest zbędne.

Wyrok SN z dnia 17 marca 2023 r., II CSKP 697/22

Standard: 71571 (pełna treść orzeczenia)

Moc wiążąca dotyczy rozstrzygnięcia o żądaniu w połączeniu z jego podstawą faktyczną, nie rozciąga się ani na kwestie prejudycjalne, które sąd przesądził, dążąc do rozstrzygnięcia o żądaniu, i których rozstrzygnięcie znajduje się poza sentencją jako element jej motywów, ani na ustalenia faktyczne i poglądy interpretacyjne stojące u podstaw prawomocnego orzeczenia. Treść uzasadnienia może jednak służyć sprecyzowaniu rozstrzygnięcia zawartego w sentencji

Wyrok SN z dnia 17 sierpnia 2022 r., II CSKP 326/22

Standard: 67709 (pełna treść orzeczenia)