Wyłączenie przepisów o darowiźnie do umowy przeniesienia gospodarstwa rolnego na rzecz następcy

Powiązanie czynności rolnika, następcy i państwa (jako świadczeniodawcy) skutkuje tym, iż umowa przekazania gospodarstwa następcy nie mieści się definicji umowy darowizny.

W istocie wspólną cechą umowy przekazania gospodarstwa rolnego, jak i umowy darowizny jest nieodpłatność, jednakże nie jest to dominująca cecha bądź atrybut umowy przekazania gospodarstwa rolnego. Umowa ta nie była (i nie jest) zawierana causa donandi, gdyż przyczyną jej zawarcia było dążenie do uzyskania świadczenia z ubezpieczenia społecznego, co nie pozwala na jej zakwalifikowanie jako odmiany umowy darowizny. Innymi słowy, nie chodziło w tym przypadku wyłącznie o kauzę w postaci chęci obdarowania określonej osoby, ale o jej obdarowanie w zamian za świadczenie uzyskiwane od osoby trzeciej. Nie należy bowiem pomijać istotnej różnicy pomiędzy umową darowizny a umową przekazania gospodarstwa rolnego, jaką w przypadku umowy darowizny jest wola darczyńcy bezpłatnego przysporzenia obdarowanemu kosztem swojego majątku określonej korzyści majątkowej, podczas gdy umowa nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego następcy miała (i nadal ma) na celu zapewnienie przekazującemu rolnikowi ze środków państwowych przewidzianego w ustawie zaopatrzenia na starość lub na wypadek inwalidztwa, a ponadto zapewnienie kontynuowania działalności rolniczej przez osobę młodą, dającą gwarancję należytego prowadzenia przekazanego jej, jako następcy, gospodarstwa rolnego. W ten sposób przekazanie gospodarstwa rolnego następcy na zasadach i w trybie omawianej ustawy realizowało cel socjalny, jakim jest zabezpieczenie rolnika przez przyznanie mu emerytury lub renty inwalidzkiej oraz prawa korzystania z nieruchomości, lokalu mieszkalnego i  pomieszczeń gospodarskich, jak i cel gospodarczy, jakim jest przekazanie dalszego prowadzenia gospodarstwa osobie, zdolnej do stosowania właściwych metod gospodarowania i osiągania należytych efektów produkcyjnych (zob. uchwałę SN z 16 lipca 1980 r., III CZP 44/80). Dla oceny charakteru prawnego umowy darowizny nie ma znaczenia zindywidualizowany motyw dokonanego nieodpłatnie przysporzenia. W związku z  tym ta istotna cecha umowy darowizny nie dotyczy umowy przekazania gospodarstwa rolnego.

Uchwała SN z dnia 21 czerwca 2023 r., III CZP 106/22

Standard: 71260 (pełna treść orzeczenia)

Umowa przeniesienia gospodarstwa rolnego na rzecz następcy nie jest darowizną i nie mają do niej zastosowania przepisy kodeksu cywilnego regulujące umowę darowizny.

Charakter prawny umowy przeniesienia gospodarstwa rolnego na rzecz następcy określony został w orzecznictwie jako rodzaj umowy o charakterze cywilnoprawnym, odmienny od umów przeniesienia własności wymienionych w części szczegółowej księgi trzeciej kodeksu cywilnego o zobowiązaniach. Mają do niej zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego dotyczące zdolności do czynności prawnych, wad oświadczenia woli, nieważności czynności prawnej oraz skutków prawnych oświadczenia woli (por. uchwały SN z dnia 31 lipca 1979 r., III CZP 41/79, siedmiu sędziów SN z dnia 22 grudnia 1980 r., III CZP 39/80; z dnia 12 listopada 1984 r., III UZ 45/84; z dnia 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91; z dnia 25 marca 1992 r., III CZP 19/92; z dnia 4 października 1992 r., III CZP 125/92, z dnia 8 września 1993 r., III CZP121/93; postanowienie z dnia 4 października 2001 r., I CKN 402/00).

Przedstawione zostały tych w orzeczeniach poglądy, wskazujące na wyodrębnioną ustawowo swoistość umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy, odmienną od umowy darowizny. Przyczyną jej zawarcia jest dążenie do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, której następstwem jest wzajemna zależność umowy i decyzji w przedmiocie tych świadczeń ubezpieczeniowych, polegająca na tym, że utrata mocy jednej z tych czynności pociąga za sobą utratę mocy także drugiej. Dochodzi do powiązania tymi czynnościami rolnika, następcy i Państwa jako przyznającego świadczenia, co przemawia za tym, że umowa nie mieści się w katalogu umów uregulowanych w kodeksie cywilnym.

W uchwale z dnia 16 lipca 1980 r., III CZP 44/80 Sąd Najwyższy wskazał, że wspólna cecha umowy przeniesienia i umowy darowizny dotyczy wyłącznie nieodpłatności świadczenia. Istotne natomiast znaczenie dla swoistości umowy przeniesienia ma to, że przekazujący zapewnia sobie świadczenia emerytalne lub rentowe ze środków państwowych, korzystanie z działki, lokalu mieszkalnego i pomieceń gospodarczych, a gospodarstwo przejmuje osoba zdolna do osiągania lepszych efektów gospodarowania, przez co umowa spełnia cel gospodarczy i społeczny. Nie może zatem dojść do odwołania umowy przekazania z powodów leżących u podstaw odwołania darowizny.

W postanowieniu z dnia 4 października 2001 r., I CKN 402/00 Sąd Najwyższy podkreślił, że odrębność umowy przekazania podkreślona została także treścią art. 119 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r., ustanawiającego w szczególnych wypadkach ochronę rolnika przekazującego gospodarstwo rolne, która ma zastosowanie również do umów zawartych na podstawie poprzednio obowiązujących ustaw. Za tym dominującym w orzecznictwie poglądem opowiedział się również Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2005 r., III CZP 59/05 (OSNC 2006, nr 5, poz. 79), podkreślając, że nieodpłatność umowy przekazania nie jest wyłącznym atrybutem umowy ani nawet jej dominującą cechą. Przedstawione poglądy i ich argumentację podziela także Sąd Najwyższy w rozpoznawanej sprawie. Nie przekonuje do odmiennego stanowiska odosobniony pogląd, wyrażony przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 kwietnia 2008 r., II CSK 647/07.

Ocena umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy dokonana na gruncie ustawy z dnia 27 października 1977 r. ma zastosowanie również do takiej czynności prawnej podejmowanej w oparciu o przepisy ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., przy uwzględnieniu tego, że skutki prawne tej umowy ustalane są według przepisów ustawy, która obowiązywała w dacie jej zawarcia.

Charakter prawny tej umowy, przewidzianej w wymienionych ustawach, nie różni się, na co wskazują również argumenty przytoczone przez Sąd Najwyższy w uchwałach z dnia 19 lutego 1991, III CZP 4/91, z dnia 29 września 1992 r. III CZP 98/92, z dnia 4 listopada 2005 r., III CZP 59/05 oraz w postanowieniu z dnia 4 października 2001 r., I CKN 402/00, podkreślające ustawowe wyodrębnienie, nieodwracalność przekazania oraz cel, obejmujący z jednej strony zabezpieczenie rolnikom bytu na starość, a z drugiej, unowocześnienie metod gospodarowania.

Uchwała SN z dnia 21 czerwca 2012 r., III CZP 29/12

Standard: 58472 (pełna treść orzeczenia)

Gospodarstwo rolne, którego własność przeszła na następcę rolnika, pozostającego w związku małżeńskim i ustroju wspólności majątkowej, w wyniku zawarcia umowy przekazania gospodarstwa rolnego pomiędzy nim a przekazującym, weszło do jego majątku odrębnego.

Za powyższym stanowiskiem, poza uregulowaniami zawartymi w art. 2 pkt 6 i art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., przemawia także ratio legis uregulowań zawartych w art. 32 § 1 i art. 33 pkt 2 k.r.o. (obecnie art. 31 § 1 i 33 pkt 2 k.r.o.). Zawarty w art. 33 pkt 2 k.r.o. wyjątek od zasady, że przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez jednego lub oboje małżonków wchodzą do majątku wspólnego, obejmuje sytuację, gdy nabycie określonego przedmiotu następuje nieodpłatnie, w wyniku działania przepisów ustawy (dziedziczenie ustawowe) lub jednostronnej czynności prawnej podmiotu dokonującego rozporządzenia (dziedziczenie testamentowe, zapis), albo też w wyniku czynności prawnej dwustronnej, ale charakteryzującej się nieodpłatnością (darowizna). Ustawodawca w takich przypadkach istotne znaczenie nadał dwóm okolicznościom: nabyciu przedmiotu majątkowego nieodpłatnie oraz woli dotychczasowego uprawnionego (spadkodawcy, darczyńcy). Wola spadkodawcy lub darczyńcy przesądza o wejściu przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego bądź do majątku osobistego (poprzednio odrębnego),

Postanowienie SN z dnia 18 kwietnia 2008 r., II CSK 647/07

Standard: 69882 (pełna treść orzeczenia)

Za dominujące należy uznać stanowiska zmierzające do odebrania umowie przekazania cech umowy darowizny.

Od początku obowiązywania ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym charakter umowy przekazania, a tym samym jej skutków w zakresie kształtowania majątku wspólnego małżonków i ich majątków osobistych, budził kontrowersje. W prezentowanych w piśmiennictwie wypowiedziach starano się kwalifikować ją jako umowę, do której – w drodze analogii – mają zastosowanie przepisy o darowiźnie, jako umowę o charakterze mieszanym, umowę nienazwaną, odrębną umowę przekazania bądź jako swoistą umowę nienazwaną o cechach warunku prawnego, wyrażającego dostęp do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. W licznie zgłaszanych próbach rozwiązania tego zagadnienia dominował jednakże wzgląd na istnienie albo nieistnienie podobieństwa umowy przekazania i umowy darowizny.

O tym, że umowa przekazania spełnia wymagania umowy darowizny świadczą, według zwolenników tego zapatrywania, zbieżne cechy obu umów, a mianowicie brak ekwiwalentności świadczenia, wymóg zgody przyjmującego korzyść materialną oraz tożsamość podstawy prawnej świadczenia (causa donandi). Takiemu zapatrywaniu nie stały na przeszkodzie właściwości umowy przekazania w rodzaju szczególnych względów natury ekonomicznej i społecznej, które legły u jej podstaw, a które sprowadzały jej nieodwracalność wobec wyłączenia stosowania art. 896 i 898 k.c.

Stanowisko przeciwne ma swe źródło w traktowaniu przyczyny prawnej umowy przekazania w decyzji o przyznaniu rolnikowi emerytury lub renty. Wzajemna zależność umowy przekazania i decyzji w przedmiocie świadczeń ubezpieczeniowych, sprawiająca, że utrata mocy jednej z tych czynności pociąga za sobą utratę mocy także drugiej, miała stanowić wystarczający argument na korzyść twierdzenia, że Państwo, rolnik przekazujący gospodarstwo rolne i następca są podmiotami jednej, całościowo ujmowanej czynności i z tej przyczyny umowa przekazania nie mieści się w katalogu umów wymienionych w kodeksie cywilnym, nawet jeżeli w określonych przypadkach przepisy tego kodeksu mogą być wobec niej stosowane.

Uchwała SN z dnia 25 listopada 2005 r., III CZP 59/05

Standard: 68063 (pełna treść orzeczenia)

Umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy ma szczególny charakter, który nie pozwala na stosowanie do niej w drodze analogii przepisów o darowiźnie lub dożywociu

Uchwała SN z dnia 8 września 1993 r., III CZP 121/93

Standard: 68064 (pełna treść orzeczenia)

Niejednorodny charakter umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy, zawierającej elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego, przemawia przeciwko uznaniu, że z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako umowa darowizny.

Uchwała SN z dnia 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91

Standard: 68796 (pełna treść orzeczenia)

Przekazanie przez rolnika gospodarstwa rolnego następcy na zasadzie i w trybie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) nie może być odwołane na podstawie przepisów art. 898 - 900 k.c., dotyczących odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności.

Umowa przekazania jest swoistym rodzajem umowy przeniesienia własności, odmiennym od przeniesienia własności na podstawie umów wymienionych w części szczególnej księgi trzeciej kodeksu cywilnego o zobowiązaniach. Wspólną cechę umowy przekazania i umowy darowizny jest wyłącznie w nieodpłatności świadczenia.

O ile wyłącznym celem darczyńcy jest dokonanie nieodpłatnego przysporzenia na rzecz obdarowanego, o tyle w następstwie umowy przekazania z jednej strony przekazujący zapewnia sobie świadczenie emerytalne lub rentowe ze środków państwowych, korzystanie z działki, lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarczych, z drugiej natomiast strony konsekwencją przekazania jest objęcie gospodarstwa rolnego przez osobę zdolną do osiągania lepszych efektów gospodarowania, co odpowiada celowi gospodarczemu tej umowy. Jeżeli wobec tego obie umowy różnią istotne przyczyny ich zawarcia, a tylko umowa przekazania spełnia cel gospodarczy i społeczny, to nie może być ona odwołana z powodów, które leżą u podstaw odwołania darowizny.

Uchwała SN z dnia 16 lipca 1980 r., III CZP 44/80

Standard: 68065 (pełna treść orzeczenia)