Uchwała z dnia 1992-03-25 sygn. III CZP 19/92

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 19/92

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 25 marca 1992 r.

Przewodniczący: sędzia SN Z. Strus (sprawozdawca).

Sędziowie SN: G. Bieniek, C. Żuławska.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Zofii G. przeciwko Janinie G. o rozwiązanie umowy, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łomży postanowieniem z dnia 30 grudnia 1991 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy spadkobiercy zmarłego następcy posiadają legitymację bierną w procesie o rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego, wszczętym przez rolnika w oparciu o treść art. 119 ust. 2 ustawy z dnia 26 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. Nr 7, poz. 24)?

podjął następującą uchwałę:

Spadkobiercy zmarłego następcy są biernie legitymowani w procesie wytoczonym przez rolnika o rozwiązanie umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego zawartej przed dniem 1 stycznia 1991 r.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Wojewódzki w Łomży wyłoniło się przy rozpoznawaniu rewizji od wyroku wydanego w sprawie wszczętej na podstawie powództwa rolniczki, która przekazała swemu synowi w dniu 13 sierpnia 1983 r., a więc pod rządem ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin, na własność gospodarstwo rolne zorganizowane w ramach udziału rolniczki we współwłasności nieruchomości rolnej. Syn będący następcą, zmarł w 1985 r., pozostawiając żonę i dzieci jako spadkobierców ustawowych. Przeciw tym spadkobiercom rolniczka wytoczyła powództwo o rozwiązanie umowy, wskazując jako podstawę prawną roszczenia art. 119 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1991 r. Nr 7, poz. 24 ze zm.) - zwaną dalej ustawą.

Wątpliwości Sądu Wojewódzkiego wynikają stąd, że wykładnia gramatyczna sformułowania zawartego w art. 119 ust. 2 ustawy, mówiącego o interesach stron, przemawiałaby za uznaniem, że roszczenie o rozwiązanie umowy może być dochodzone tylko między stronami tej umowy. Natomiast wykładnia celowościowa, zdaniem tego Sądu, prowadzi do wniosków odmiennych. Można bowiem przyjąć, że ustawodawca ustanowił prawne środki ochrony rolnika przed nagannym zachowaniem nie tylko następcy, ale i jego spadkobierców, którzy wraz z gospodarstwem odziedziczyli obciążenia wynikające z umowy przekazania.

Podejmując uchwałę Sąd Najwyższy miał na względzie, co następuje:

Prawne formy wymiany pokoleń właścicieli (posiadaczy) gospodarstw rolnych oraz zabezpieczenia ich bytu na starość podlegają ewolucji, w związku z czym istnieje cezura chronologiczna - 1 stycznia 1991 r. Od tej bowiem daty obowiązują przepisy rozdziału 7 ustawy, zbliżone w swej funkcji do umów dożywocia, uregulowanych w art. 908 i nast. k.c. Jednakże zagadnienie, w jaki sposób odmienne uregulowanie charakteru umów przekazania dokonanych w trybie tej ustawy wpłynie na aktualność dotychczasowego orzecznictwa - nie jest przedmiotem rozważań w niniejszej sprawie. Jeżeli zaś chodzi o umowy zawarte w trybie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) i nieodpłatne umowy zawarte w trybie art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. zostało wyjaśnione w dotychczasowym orzecznictwie, że były to umowy cywilnoprawne, o szczególnym charakterze unormowanym przez powołane przepisy, do których nie mają zastosowania przepisy kodeksu cywilnego dotyczące typowych umów darowizny, a w szczególności przepisy o odwołaniu darowizny na podstawie art. 898-900 kodeksu cywilnego (por. uchwałę SN z dnia 16 lipca 1980 r. III CZP 44/80, OSNCP 1981, z. 2-3, poz. 24). Ponadto do nieodpłatnych umów przekazania gospodarstwa rolnego zawartych przed dniem 1 stycznia 1991 r. nie można również stosować w drodze analogii przepisów kodeksu cywilnego o dożywociu właśnie ze względu na brak wzajemnych świadczeń obciążonego, stanowiących wyróżniającą cechę tych umów.

Dlatego występujące w praktyce wypadki złego traktowania rolników przez następców po zawarciu umowy przekazania gospodarstwa wymagały rozwiązania ustawowego, gdyż możliwości powoływania się na nieważność (art. 58, 82 i 83 k.c.) lub uchylanie się od skutków oświadczenia woli (art. 84-88 k.c.) były ograniczone. Unormowanie wynikające z art. 119 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. nie jest jednak zupełne. Ustawodawca uregulował mianowicie podstawy rozwiązywania umów zawartych przed dniem 1 stycznia 1991 r. odsyłając - lecz tylko w tym zakresie - do przyczyn wymienionych w art. 89 pkt. 1-3; ustawodawca ograniczył także stosowanie art. 119 ust. 2 do umów nieodpłatnych. Poza treścią normy prawnej pozostał natomiast zakres podmiotowy - legitymacja czynna i bierna. Wymaga to wyjaśnienia w drodze wykładni.

Spośród różnych stosowanych w praktyce rodzajów wykładni, przy rozpoznawaniu zagadnienia możliwe jest sięgnięcie do wykładni funkcjonalnej, w ramach której Sąd Najwyższy wziął pod rozwagę następujące okoliczności:

Po pierwsze - przepisy o przekazywaniu gospodarstw regulują typowe zjawiska wymiany pokoleń w rolnictwie. W naturalnym i typowym jego przebiegu pozwanym w sprawie o rozwiązanie umowy jest następca, zaś wypadki przeżycia następcy przez rolnika są wyjątkowe. Tego rodzaju zdarzenia losowe nie powinny jednak przekreślać możliwości udzielenia rolnikowi należytej ochrony.

Po drugie - zakres rozważań ograniczony jest do legitymacji biernej spadkobierców, a to z reguły zakłada związki pokrewieństwa między stronami wynikające ze spadkobrania oraz przejęcia przez pozwanych nie tylko praw, ale i obowiązków następcy wynikających z umowy przekazania. Istniejące pokrewieństwo nakazuje tym rygorystyczniej traktować postępowanie określone w art. 89 pkt 1 i 2 ustawy, zaś przyjęcie przez spadkobierców następcy jego obowiązków uzasadnia objęcie go przyczynami rozwiązania umowy wymienionymi w art. 89 pkt 3 ustawy. Nie ma dostatecznych podstaw do odmiennego traktowania i różnicowania sytuacji prawnej spadkobierców testamentowych spoza kręgu ustawowego.

Po trzecie - nierzadkie są wypadki, że zarzewie konfliktów ujawniających się między rolnikiem a spadkobiercami jego następcy po śmierci tego ostatniego, istnieje jeszcze za jego życia, a ścisłe oddzielenie postępowania następcy od postępowania jego bliskich, będących w przyszłości spadkobiercami, jest niemożliwe.

Po czwarte - w przeciwieństwie do stanu prawnego wynikającego z art. 84 i 87 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. rolnik nie miał pod rządem poprzednich przepisów tak dogodnych możliwości sprawdzenia cech osobistych następcy, gwarantujących lojalne wobec niego postępowanie. Łatwiej więc mogło dojść przy wyborze osoby następcy do błędu, którego następstwem było pogorszenie się statusu osobistego i materialnego rolnika jeszcze za życia lub po śmierci następcy.

Przytoczone okoliczności przemawiają za tym, aby dopuścić możliwość wytoczenia przez rolnika na podstawie art. 119 ust. 2 powołanej ustawy powództwa o rozwiązanie umowy zawartej przed dniem 1 stycznia 1991 r. również przeciw spadkobiercom następcy, aby dopiero po przeprowadzeniu postępowania dowodowego ustalić, czy zachodzą przyczyny wymienione w art. 89 ust. 1-3 ustawy, a także czy interes obydwóch stron procesu i zasady współżycia społecznego uzasadniają rozwiązanie umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego.

Dlatego Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1992 r., Nr 9, poz. 163