Uchwała z dnia 1980-07-16 sygn. III CZP 44/80

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 44/80

Uchwała

z dnia 16 lipca 1980 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

Przewodniczący: Sędzia SN J. Pietrzykowski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: Z. Marmaj, J. Szachułowicz.

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Albina K. i Eudekii K. przeciwko Zygmuntowi K. o odwołanie darowizny, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Koszalinie postanowieniem z dnia 2 maja 1980 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

"Czy przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w trybie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) jest umową darowizny (art. 888 § 1 k.c.), a jeśli tak, to czy można ją odwołać z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego względem dobroczyńcy".

powziął następującą uchwałę:

Przekazanie przez rolnika gospodarstwa rolnego następcy na zasadzie i w trybie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) nie może być odwołane na podstawie przepisów art. 898 - 900 k.c., dotyczących odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności.

Uzasadnienie

Umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego, przewidziana w ustawie z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, pozostaje w ścisłym związku z realizacją jednego z podstawowych celów ustawy, jakim jest zapewnienie rolnikowi, prowadzącemu indywidualne gospodarstwo rolne, zaopatrzenia na starość oraz na wypadek inwalidztwa. Jednym bowiem z warunków otrzymania przez rolnika określonej w ustawie emerytury (art. 2 ust. 1 pkt 4) albo renty inwalidzkiej (art. 10 ust. 1 pkt 3) jest przekazanie gospodarstwa rolnego (a w myśl § 36 rozporządzenia wykonawczego Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 1977 r. - Dz. U. Nr 37, poz. 166 - także udziału w takim gospodarstwie) następcy lub Państwu. Przekazanie zatem gospodarstwa rolnego następcy lub państwu przy spełnieniu określonych w ustawie wymagań sprawia, że Państwo przyjmuje na siebie obowiązek zapewnienia rolnikowi, przekazującemu gospodarstwo rolne, dalszej egzystencji przez wypłacanie mu emerytury lub renty inwalidzkiej.

Stosownie do art. 75 pkt 3 ustawy przez przekazanie gospodarstwa rolnego następcy rozumie się nieodpłatne przeniesienie na rzecz następcy prawa posiadania oraz własności, jeżeli służyło ono rolnikowi przekazującemu gospodarstwo. Przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w trybie przewidzianym w omawianej ustawie jest więc jednym ze sposobów przeniesienia własności ze skutkami prawnymi, jakie prawo cywilne łączy z takim przeniesieniem, w szczególności z tym podstawowym skutkiem, że następca staje się właścicielem przekazanego gospodarstwa rolnego, co do którego prawo własności dotychczas przysługiwało przekazującemu. Wprowadzenie szczególnej, przewidzianej w ustawie, drogi przekazania własności gospodarstwa następcy, nie pozbawia rolnika możliwości przeniesienia własności na inną osobę w drodze jednej z umów unormowanych przepisami kodeksu cywilnego, jak umowa sprzedaży, zamiany, darowizny (art. 155 i nast. k.c.), jednakże uzyskanie przez rolnika uprawnień do przewidzianej w ustawie emerytury lub renty inwalidzkiej zostało uzależnione od przekazania gospodarstwa rolnego następcy wyłącznie na zasadach i w trybie określonym w omawianej ustawie. Skoro więc żadna z umów, z którymi kodeks cywilny wiąże przeniesienie własności i które zostały unormowane w przepisach tego kodeksu (z wyjątkiem przewidzianym w art. 23 ustawy, a dotyczącym nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego zstępnym przed wejściem w życie tej ustawy), lecz tylko umowa określona w art. 52 ustawy stwarza po stronie rolnika przekazującego gospodarstwo rolne uprawnienie do otrzymania przewidzianej w tej ustawie emerytury lub renty inwalidzkiej, to konsekwencją tego jest wniosek, że umowa, o której mowa w tym artykule, jest swoistym rodzajem umowy przeniesienia własności, odmiennym od przeniesienia własności na podstawie umów wymienionych w części szczegółowej księgi trzeciej kodeksu cywilnego o zobowiązaniach.

Wniosek ten znajduje potwierdzenie w analizie przepisów ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym rolników w przedmiocie przekazania gospodarstwa rolnego następcy.

Tak więc do takiego przekazania wymagana jest forma umowy pisemnej sporządzonej przez naczelnika gminy, przy czym dopuszczalność zawarcia tej umowy jest uzależniona od stwierdzenia przez naczelnika gminy, że zostały zachowane warunki ustawy, w szczególności przewidziane w jej art. 2, a także w art. 75 ust. 1 i art. 43 określających, kto spośród bliskich rolnika może być traktowany jako jego następca. Poza tym z przekazaniem gospodarstwa rolnego następcy w drodze umowy sporządzonej przez naczelnika gminy ustawa - niezależnie od nabycia przez rolnika uprawnienia do emerytury lub renty inwalidzkiej - wiąże dalsze skutki, w szczególności uprawnienie do bezpłatnego użytkowania działki gruntu rolnego o obszarze do 0,3 ha oraz do bezpłatnego korzystania w stosownym rozmiarze z lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarskich (art. 22). Wreszcie ustawa normuje w sposób szczególny wstąpienie następcy w stosunki wynikające z zawartej przez rolnika umowy dzierżawy (art. 47) oraz jego odpowiedzialności za zadłużenie związane z prowadzeniem przekazanego mu gospodarstwa (art. 48), a ponadto wprowadza okresowy zakaz zbywania przez następcę nieruchomości wchodzącej w skład przejętego gospodarstwa.

Wspólną cechą umowy darowizny, normowanej przepisami kodeksu cywilnego, oraz umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy, normowanej przepisami omawianej ustawy, jest nieodpłatność (bezpłatność) świadczenia.

Istotna natomiast różnica między tymi umowami wyraża się w tym, że przyczyną prawną darowizny jest wola darczyńcy bezpłatnego przysporzenia obdarowanemu kosztem swojego majątku określonej korzyści majątkowej. Natomiast umowa nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego następcy ma na celu zapewnienie rolnikowi ze środków państwowych przewidzianego w ustawie zaopatrzenia na starość lub na wypadek inwalidztwa, a ponadto zapewnienie kontynuowania działalności gospodarczej przez osobę młodą, dającą gwarancję należytego prowadzenia przekazanego jej jako następcy gospodarstwa rolnego. W ten sposób przekazanie gospodarstwa rolnego następcy na zasadach i w trybie omawianej ustawy realizuje cel socjalny, jakim jest po pierwsze zabezpieczenie rolnika przez przyznanie mu emerytury lub renty inwalidzkiej oraz prawa korzystania z działki, lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarskich, po drugie zaś, cel gospodarczy, jakim jest przekazanie dalszego prowadzenia gospodarstwa osobie, zdolnej do stosowania właściwych metod gospodarowania i osiągania należytych efektów produkcyjnych.

Umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy jest umową cywilnoprawną, wobec czego w kwestiach w niej nie unormowanych mogą mieć zastosowanie przepisy części ogólnej kodeksu cywilnego oraz przepisy ogólne księgi trzeciej tego kodeksu o zobowiązaniach. Nie można też wyłączyć stosowania do tej umowy w drodze analogii niektórych przepisów dotyczących darowizny, w takim jednak tylko zakresie, w jakim nie kolidowałoby to z istotą i celami przekazania gospodarstwa rolnego następcy. Rozważając w tym aspekcie, w związku z treścią zagadnienia prawnego, dopuszczalność zastosowania do tej umowy przepisów art. 898-900 k.c. o odwołaniu darowizny z powodu rażącej niewdzięczności należy udzielić odpowiedzi przeczącej. Przepisy te bowiem pozostają w ścisłym związku z charakterem prawnym darowizny, której wyłącznym celem jest dokonanie przysporzenia na rzecz obdarowanego bez ekwiwalentu (causu donandi). Tymczasem przekazanie gospodarstwa rolnego następcy na zasadach i w trybie ustawy, choć następuje nieodpłatnie zmierza do realizacji wyżej przytoczonych celów socjalnych i gospodarczych.

W przeciwieństwie przy tym do przepisów o darowiźnie, przepisy normujące przekazanie gospodarstwa rolnego następcy nie przewidują możliwości odwołania przez rolnika przekazania tego gospodarstwa z powodu niewdzięczności następcy. Możliwość taka nie wynika też z celu ustawy, u której podstaw - jak to wynika z jej preambuły - leży stabilizacja, niezbędna do korzystnej przebudowy struktury indywidualnych gospodarstw rolnych i unowocześnienia metod gospodarowania. Żywotne przy tym interesy rolnika, przekazującego gospodarstwo, zabezpieczają świadczenia i uprawnienia, o których już była mowa.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 391 k.p.c. udzieli odpowiedzi przytoczonej w sentencji uchwały.