Ustrojowy charakter instytucji wyłączenia sędziego

Zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. m.in. uchwałę (7) SN z dnia 21 lutego 1972 r. III CZP 76/71), jak też jeszcze w większym zakresie w doktrynie decyzja o wyłączeniu sędziego traktowana jest jako mająca charakter ustrojowy. Na marginesie takiego pojmowania rzeczy można odnotować wyrażony w piśmiennictwie prawniczym postulat, ażeby sprawa wyłączenia sędziego została uregulowana w akcie prawnym ustrojowym, a nie w ustawie procesowej. W obowiązującym stanie prawnym jest to wszakże instytucja prawa procesowego - mająca cechy ustrojowe - poddana wszystkim "roboczym" zasadom procesowym, m.in. ogólnej zasadzie orzekania i instancyjności, co nie może być przyczynkiem do pomniejszenia jej znaczenia.

Doniosłość przepisów o wyłączeniu sędziego jest bowiem niewątpliwa. Ich naruszenie może doprowadzić do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.). Oddziałują one na skład kompletów orzekających lub też w ogóle na zmianę sądu (art. 44 k.p.c.). Przepisy te gwarantują stronie prawo do niezależnego i bezstronnego sądu, w tym współuczestniczą w realizacji postanowień art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. i ratyfikowanego przez Polskę (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 i 168). Stąd też ze względu na przedmiot i wagę omawianych przepisów w ich wykładni nie ma miejsca na luz interpretacyjny. W szczególności z ogromną ostrożnością należy odnosić się do możliwości zastosowania analogii. Nie można też tracić z pola widzenia celu unormowania. Tym samym pożądane jest przeciwstawianie się nadużywaniu przez strony instytucji wyłączenia sędziego przez wykorzystywanie jej dla celów nie mających nic wspólnego z ustaleniem zgodnego z prawem składu osobowego sądu. Ustawodawca zdawał sobie sprawę z takich nadużyć i dlatego wprowadził w art. 53 k.p.c. sankcję w postaci grzywny wymierzanej zgłaszającemu wniosek o wyłączenie sędziego w złej wierze.

Uchwała SN z dnia 6 marca 1998 r., III CZP 70/97

Standard: 55801 (pełna treść orzeczenia)

Decyzja wyłączenia sędziego, nie jest aktem jurysdykcyjnym, lecz aktem o charakterze ustrojowym, organizacyjno-administracyjnym. Taki charakter ustrojowy przyjęty był przez doktrynę; na taki charakter przepisów art. 44 i 508 § 2 k.p.c. wskazują orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 20 grudnia 1969 r., I CZ 120/69, z dnia 15.VI.1970 r., I CZ 60/70). 

Uchwała SN z dnia 21 lutego 1972 r., III CZP 76/71

Standard: 55803 (pełna treść orzeczenia)