Zasada ochrony drugiego małżeństwa na gruncie prawa materialnego i procesowego

Stosownie do art. 18 Konstytucji, małżeństwo rozumiane jako związek kobiety i mężczyzny pozostaje pod ochroną państwa. Powołany przepis jest wyrazem uznanej w polskim systemie prawnym zasady trwałości związku małżeńskiego, w myśl której ustanie związku małżeńskiego może nastąpić tylko w ściśle określonych przypadkach, istnienie zaś związku małżeńskiego stanowi trwałą przeszkodę zawarcia nowego związku. Konsekwentnie, ochronie podlega także nowy związek małżeński, jeżeli poprzedni ustał z przyczyn naturalnych – śmierci współmałżonka bądź na skutek prawomocnie orzeczonego unieważnienia lub rozwodu. Przeszkoda zawarcia nowego związku małżeńskiego odpada także w razie ustalenia nieistnienia małżeństwa.

Samoistną przyczyną ustania związku małżeńskiego stanowi także przewidziane w art. 55 § 1 k.r.o. domniemanie będące następstwem uznania jednego z małżonków za zmarłego. W myśl § 2 tego artykułu, domniemanie to wyraża się zniesieniem względem małżonka, który nie został uznany za zmarłego, zakazu zawierania drugiego małżeństwa (por. wyrok SN z dnia 3 lutego 1970 r., II CR 517/69). Z chwilą zawarcia przez niego drugiego małżeństwa, małżeństwo poprzednie ustaje zarówno wtedy, gdy oboje małżonkowie byli w dobrej wierze, jak i wtedy, gdy w dobrej wierze było tylko jedno z nich, albowiem to drugie małżeństwo może zostać unieważnione tylko wówczas, gdy oboje małżonkowie byli w złej wierze (art. 55 § 2 zdanie drugie k.r.o.). Później powzięta wiedza, że uznany za zmarłego żyje, nie ma wobec tego wpływu na ważność nowego małżeństwa (por. wyrok SN z dnia 14 lutego 1964 r., I CR 996/62).

Na gruncie prawa procesowego zasada ochrony drugiego małżeństwa znajduje wyraz w uregulowaniach zwartych w art. 170 i 400 k.p.c. Pierwszy z tych przepisów wyłącza możliwość przywrócenia terminu do złożenia środka odwoławczego od wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa lub rozwód albo ustalającego nieistnienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po uprawomocnieniu się wyroku nowy związek małżeński. W tych samych warunkach skarga o wznowienie postępowania jest, zgodnie z art. 400 k.p.c., niedopuszczalna.

Ochrona bigamicznego małżeństwa stanowi także przedmiot ocen wyrażanych w judykaturze. W postanowieniu z dnia 17 listopada 1981 r., I CZ 119/81 wydanym w sprawie o unieważnienie małżeństwa bigamicznego toczącej się równolegle ze sprawą rozwodową, Sąd Najwyższy wyraził zapatrywanie, że postępowanie w takiej sprawie podlega zawieszeniu na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c., jeżeli sąd nabierze uzasadnionego przekonania, że istnieją widoki na rozwiązanie małżeństwa w zawisłym już sporze o rozwód, a drugi, bigamiczny związek, funkcjonuje w sposób odpowiadający podstawowym wymaganiom kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Wykorzystanie w takiej sytuacji możliwości konwalidacji bigamicznego związku małżeńskiego pozwala uniknąć obiektywnie zbędnych czynności związanych z ponownym zawieraniem związku małżeńskiego przez te same osoby oraz dokonywaniem dodatkowych wpisów w urzędzie stanu cywilnego. Za realne uznał Sąd Najwyższy utrzymanie się związku bigamicznego jako należycie funkcjonującego, jeżeli ma miejsce żądanie oddalenia powództwa o unieważnienie związku, wychowanie dziecka z bigamicznego związku i, ewentualnie, oczekiwanie na kolejne urodzenie dziecka z tego związku.

Omawiane przesłanki trwałości drugiego związku małżeńskiego, mające swe źródło w powołanych przepisach prawa materialnego i procesowego, są wspólne także dla przypadku, gdy do zawarcia nowego związku małżeńskiego doszło po wadliwie stwierdzonej prawomocności wyroku rozwodowego, jakkolwiek następstwa takiego zdarzenia ustawodawca nie przewidział. Rozwiedziony małżonek, który w dobrej wierze zawarł nowy związek małżeński i powziął następnie wiadomość, że orzeczenie rozwodu nie uprawomocniło się, jest w takiej samej sytuacji, jak pozostający już w nowym związku małżonek, który dowiaduje się, że jego uznany za zmarłego współmałżonek żyje. W obu przypadkach zachodzi odmienność rodzajowa przyczyn, ale skutek każdej z nich jest taki sam i wyraża się przekonaniem, że przeszkoda zawarcia nowego związku małżeńskiego nie istnieje. Skoro zatem w obu przypadkach zachodzi zbieżność w sferze motywacyjnej małżonków wstępujących w nowe związki małżeńskie, to zbieżność ta powinna się także rozciągać na skutki wynikające z ujawnienia się małżonka uznanego za zmarłego, lub dowiedzenia się, że wyrok rozwodowy nie uprawomocnił się. Pozwala to odnieść się zarówno do panującej w systemie prawnym zasady ochrony małżeństwa, jak i do reguł wynikających z art. 55 § 2 k.r.o., przyjmując ich stosowanie w drodze analogii, ale z ograniczeniem do zachowania trwałości tylko drugiego związku małżeńskiego. Jeżeli zawarcie nowego związku poprzedza orzeczenie rozwodu, to powrót do małżeństwa poprzedniego uznać należy za nierealny w sytuacji, w której wyrok rozwodowy został uchylony lub zmieniony, a drugie małżeństwo uległo unieważnieniu.

Uchwała SN z dnia 28 października 2004 r., III CZP 56/04

Standard: 55145 (pełna treść orzeczenia)