Swoboda kształtowania łączącego strony stosunku prawnego jako czynności abstrakcyjnych

Nieważna jest umowa zobowiązująca dłużnika do "bezwarunkowej" zapłaty wierzycielowi określonej kwoty pieniężnej, bez określenia podstawy tego przysporzenia.

W literaturze polskiej de lege lata nie ma zasadniczej zgodności poglądów co do tego, jaki jest zakres odstępstwa od reguły kauzalności czynności prawnych obligacyjnych o charakterze przysparzającym. Dyskusję tę zintensyfikowało m.in. pojawienie się w obrocie prawnym na szerszą skalę papierów wartościowych (w tym weksli), rozwój niektórych instytucji prawa obligacyjnego (np. przyjęcia przekazu), a także nieznanej wcześniej w polskiej praktyce gospodarczej tzw. gwarancji na pierwsze żądania. Bronione jest tradycyjne stanowisko, zgodnie z którym odstępstwa od reguły kauzalności przysporzeń majątkowych może dokonywać jedynie sam ustawodawca z pewnymi wyjątkami wynikającymi z potrzeb międzynarodowego obrotu handlowego (np. właśnie w zakresie umowy gwarancji „na pierwsze żądania”, która z woli stron może być ukształtowana jako umowa abstrakcyjna).

Wyrażane jest też stanowisko o możliwości kreowania przez strony abstrakcyjnych czynności prawnych niekauzalnych (umów nienazwanych). Kiedy indziej dopuszcza się możliwość takiej redukcji w treści umowy zarzutów materialnoprawnych (niweczących lub odraczających uprawnienie), które mogą w efekcie prowadzić do wykreowania czynności prawnej o charakterze abstrakcyjnym lub zbliżonej do takiej czynności.

Prezentowane jest też stanowisko w pewnym sensie kompromisowe, zgodnie z którym istnieje de lege lata możliwość wyłączenia kauzalności wolą stron umowy, przy założeniu „generalnego domniemania” kauzalnego charakteru umowy o skutkach obligacyjnych. Stanowisku takiemu towarzyszy uzasadnienie, że ogólne przepisy (np. art. 353[1] k.c., art. 58 k.c.) mogą stanowić odpowiednie i wystarczające mechanizmy kontroli prawnej stosunków abstrakcyjnych w obrocie prawnym.

W piśmiennictwie polskim  przeważa stanowisko o istnieniu w polskim porządku prawnym zasady kauzalności (w wersji zasady podstawowej lub „domniemania” tej zasady).

Wyrok SN z dnia 14 maja 2015 r., I CNP 30/14

Standard: 48115 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Brak ustawowego zakazu konstruowania w ramach autonomii woli czynności abstrakcyjnych, nie pozwala powoływać się na ich nieważność z powodu sprzeczności z ustawą (art. 58 § 1 k.c.). Tworzenie norm opatrzonych sankcją nieważności jest dopuszczalne o ile wynika to wprost z obowiązujących przepisów (art. 353[1] k.c.).

Abstrakcyjny charakter umowy powinien być objęty wolą stron i wynikać z jej treści. Wyłączenie kauzalności może nastąpić w umowie przez wyłączenie określonych zarzutów.

Ustanowiona w art. 3531 k.c. zasada swobody kontraktowania pozwala stronom na ukształtowanie łączącego je stosunku prawnego jako czynności abstrakcyjnej (tak również SN w uchwale (7) z dnia 16 kwietnia 1993 r., III CZP 16/93 i w uchwale pełnego składu IC z dnia 28 kwietnia 1995 r., III CZP 166/94).

Zasada kauzalności, jako norma bezwzględnie obowiązująca, jest ograniczona do kauzalnego ujęcia charakteru prawnego czynności nazwanych (uregulowanych w kodeksie cywilnym i innych aktach prawnych), których przyczynowy charakter nie może być modyfikowany.

Kontrola przez wymiar sprawiedliwości czynności prawnych między obywatelami na tak szerokiej płaszczyźnie, z możliwością stwierdzenia ich nieważności z powodu braku causa, podważałaby pewność obrotu prawnego i zasadę autonomii woli stron.

Przyjęciu poglądu podważającego istnienie generalnej zasady czynności prawnych kauzalnych, który sprzyja potrzebom gospodarki rynkowej, nie sprzeciwiają się zasady słuszności i uczciwości obrotu, ani wzgląd na interes dłużnika, któremu dostateczną obronę przed pokrzywdzeniem zapewniają przepis art. 58 i 65 k.c. W przypadku, gdy cel, do którego zmierzają podmioty składające oświadczenie, nie będzie usprawiedliwiał w żadnym stopniu takiego ułożenia łączącego je stosunku umownego, sąd będzie mógł na podstawie art. 353[1] i art. 58 k.c. uznać odpowiednia klauzulę umowną za nieważną.

Wyrok SN z dnia 26 stycznia 2011 r., IV CSK 299/10

Standard: 65131 (pełna treść orzeczenia)