Uchwała z dnia 1993-04-16 sygn. III CZP 16/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 16/93

Uchwała z dnia 16 kwietnia 1993 r. 

Przewodniczący: Prezes SN S. Rudnicki.

Sędziowie SN: S. Dmowski, A. Gola, T. Ereciński, Z. Strus, Z. Świeboda (sprawozdawca), T. Wiśniewski (współsprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora S. Trautsolta, rozpoznał wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1993 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące zagadnienie prawne:

Czy bank udzielający gwarancji opatrzonej klauzulami "nieodwołalnie i bezwarunkowo" oraz "na pierwsze żądanie" może powołać się - w celu wyłączenia lub ograniczenia przyjętego na siebie obowiązku zapłaty - na zarzuty wynikające ze stosunku podstawowego, w związku z którym gwarancja została wystawiona?

podjął następującą uchwałę i postanowił nadać jej moc zasady prawnej:

Bank udzielający gwarancji opatrzonej klauzulami "nieodwołalnie i bezwarunkowo" oraz "na pierwsze żądanie" nie może skutecznie powołać się - w celu wyłączenia lub ograniczenia przyjętego na siebie obowiązku zapłaty - na zarzuty wynikające ze stosunku podstawowego, w związku z którym gwarancja została wystawiona.

Uzasadnienie

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego przedstawił zagadnienie prawne sformułowane w sentencji do rozstrzygnięcia przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego w związku z podjętą przez ten Sąd uchwałą z dnia 24 czerwca 1992 r. III CZP 78/92 (OSNCP 1992, z. 12, poz. 228), której teza ma następującą treść:

"Bank, który udzielił gwarancji na zabezpieczenie akredytywy dokumentowej może domagać się umorzenia wszczętej przeciwko niemu egzekucji, jeśli wykaże, że wypłata akredytywy nastąpiła z naruszeniem wymagań zawartych w zleceniu otworzenia akredytywy. Tłumaczenia zwrotów użytych w umowie gwarancyjnej bankowej, a mianowicie: nieodwołalnie i bezwarunkowo oraz na pierwsze żądanie - należy dokonywać z uwzględnieniem celu tej umowy (art. 65 § 2 k.c.)".

Wnioskujący podniósł, że uchwała ta w swej treści w sposób zdecydowany odbiega od konstrukcji gwarancji bankowej opatrzonej klauzulami "nieodwołalnie i bezwarunkowo" oraz "na pierwsze żądanie". Wątpliwy jest pogląd, zgodnie z którym możliwość realizacji uprawnień wynikających z gwarancji bankowej uzależniona jest od prawidłowej realizacji stosunku podstawowego. Celem gwarancji nie jest wzmocnienie sytuacji wierzyciela w stosunku podstawowym poprzez wprowadzenie dodatkowego podmiotu podnoszącego odpowiedzialność w takim samym zakresie, jak dłużnik (przy poręczeniu), ale eliminacja ryzyka beneficjenta gwarancji uprawnionego do otrzymania zapłaty "na pierwsze żądanie". Należy wskazać, że odejście od absolutnego, nieakcesoryjnego charakteru gwarancji bankowych może wpłynąć ujemnie na pewność gwarancji wystawionych przez polskie banki, zarówno w obrocie krajowym, jak i zagranicznym. Banki nie mogą sobie pozwolić na kreowanie wierzytelności nie w pełni zabezpieczonych. Utrata lub ograniczenie bezwarunkowego charakteru gwarancji bankowej "na pierwsze żądanie" może zmusić banki do sięgnięcia po formę zabezpieczenia w postaci stuprocentowego depozytu lokowanego u wierzyciela. Będzie to oznaczało zablokowanie środków finansowych dłużnika ze wszystkimi ujemnymi tego konsekwencjami (spadek płynności kredytowej podmiotów gospodarczych, presja kredytowa, impuls inflacyjny).

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz. U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359) wymienia wśród czynności bankowych udzielanie oraz przyjmowanie poręczeń i gwarancji bankowych; banki mogą udzielać gwarancji i poręczeń osobom krajowym i zagranicznym na zlecenie i w jego granicach (art. 11 ust. 1 pkt 7 i art. 40 ust. 1). Ponieważ gwarancje bankowe nie zostały ustawowo uregulowane, dlatego w ust. 3 art. 40 postanowiono, że "do gwarancji bankowych stosuje się odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego, z tym że zobowiązanie banku jest zawsze zobowiązaniem pieniężnym". Przepisami tymi będą przede wszystkim przepisy dotyczące czynności prawnych (umów), udzielenie bowiem gwarancji bankowej ma postać umowy, i to odpłatnej (art. 40 ust. 4 prawa bankowego). W ramach obowiązującej w kodeksie cywilnym zasady swobody umów, strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego (art. 353¹ k.c.).

W praktyce jako typową sytuację będącą podstawą gwarancji bankowej ilustruje następujący układ: Kupujący A zawierający ze sprzedającym B umowę sprzedaży na warunkach kredytowych (co jest regułą obrotu międzynarodowego) jest skłaniany przez wierzyciela B, który nie ma pełnego zaufania do A (np. jest to pierwsza umowa), do właściwego zabezpieczenia tej wierzytelności. Czyni to najczęściej przez uzyskanie gwarancji i odpowiednio silnego finansowo gwaranta, zazwyczaj banku (G). Podstawę (stosunek podstawowy) w tym przykładzie stanowi umowa sprzedaży zawierająca tzw. klauzulę gwarancyjną, która uzależnia jej wejście w życie od uzyskania gwarancji bankowej. Umowa gwarancyjna zatem obejmuje przyrzeczenie osoby G (banku) złożone osobie B (wierzycielowi, beneficjentowi gwarancji), że osoba A (dłużnik) zachowa się w sposób określony w tym przyrzeczeniu. Jeżeli osoba A nie zachowa się w sposób, w jaki przyrzekła osoba G., to wówczas G musi naprawić szkodę, którą w majątku B spowoduje ewentualnie to zdarzenie. Przyrzeczenie składane przez G jest oświadczeniem woli, które, przyjęte przez sprzedającego B, staje się źródłem samodzielnego zobowiązania G. Natomiast charakter prawny stosunku A-G określany jest jako umowa zlecenia, do której mają zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego o zleceniu (art. 40 ust. 2 prawa bankowego i § 1 i 3 zarządzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 5 listopada 1992 r. w sprawie szczegółowego trybu i form udzielania gwarancji bankowych - M. P. Nr 36, poz. 270).

Z zaliczenia w prawie bankowym do czynności bankowych udzielania oraz przyjmowania gwarancji i poręczeń bankowych wynika, że ustawodawca oddzielnie traktuje te umowy. Przy ocenie charakteru prawnego umowy gwarancji nawiązuje się niekiedy w literaturze do umowy poręczenia. Gwarancja jednak ma samodzielny i nieakcesoryjny charakter, i to ją różni od umowy poręczenia, chociaż zarówno umowa gwarancyjna, jak i poręczenie należą do "gwarancji" pojmowanych w ich sensie najobszerniejszym, potocznym, jak zabezpieczenie. Należy dodać, że zabezpieczająca "wartość" zobowiązania gwarancyjnego jest dużo większa, ponieważ - w przeciwieństwie do poręczenia - brak winy gwaranta w nieosiągnięciu zabezpieczonego rezultatu nie zwalnia go wcale od odpowiedzialności. Poręczyciel staje się pomocniczym dłużnikiem obok dłużnika głównego w zobowiązaniu i jako taki jest zobowiązany do spełnienia świadczenia głównego. Gwarant zaś przyjmuje ryzyko transakcji, a jego zobowiązanie ma zapewnić beneficjentowi pewien pozytywny wynik finansowy. Cechą charakterystyczną gwarancji nie jest przejęcie zobowiązań dłużnika, lecz przejęcie ryzyka transakcji, które ponosi wierzyciel. Gwarancja nie wzmacnia stosunku podstawowego, jak poręczenie, ale służy do wyrównania beneficjentowi szkody. Skoro poręczyciel odpowiada tak jak dłużnik główny, jego odpowiedzialność jest ukształtowana przez "odesłanie" do zasad odpowiedzialności dłużnika głównego; od tych zasad zależy także, jak będzie ukształtowana odpowiedzialność poręczyciela. Można zatem dojść do wniosku, że poręczyciel odpowiada "za" dłużnika głównego, gwarant zaś "za" uzyskanie zagwarantowanego rezultatu. Świadczenie dłużnika zobowiązania gwarancyjnego polega na naprawieniu szkody przez zapłatę odszkodowania. Z momentem zawarcia umowy gwarancyjnej wierzyciel nabywa w stosunku do gwaranta roszczenie, które może kierować przeciwko niemu. Roszczenie to staje się wymagalne z chwilą niespełnienia przez osobę trzecią, za której zachowanie udzielono gwarancji, świadczenia lub niezaciągnięcia przez nią zobowiązania. Oznacza to niezrealizowanie się skutku, za który udzielono gwarancji.

Z faktu, że gwarancja ma samodzielny i nieakcesoryjny charakter, wynika niemożność podniesienia przeciwko beneficjentowi zarzutów przysługujących dłużnikowi, którego świadczenie objęto gwarancją. Nie można w szczególności podnieść zarzutu np. przedawnienia głównej wierzytelności, potrącenia z sumy, na którą opiewa gwarancja wierzytelności dłużnika względem beneficjenta. Samoistność gwarancji wyklucza także zarzut, że umowa główna (stosunek podstawowy) nie doszła do skutku albo została unieważniona. Ważność zobowiązania gwaranta nie zależy od ważności zobowiązania dłużnika ze stosunku podstawowego. Jeżeli nawet dłużnik uchylił się od skutków prawnych swego oświadczenia woli, np. z powodu wady tego oświadczenia, to okoliczność ta nie będzie miała wpływu na treść i zakres zobowiązania gwaranta. Tak więc umowa gwarancji jest odrębnym, niezależnym zobowiązaniem gwaranta względem beneficjenta. Ma ona charakter umowy jednostronnie zobowiązującej.

W przedstawionym do rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym chodzi o umowę gwarancji opatrzoną klauzulami "nieodwołalnie i bezwarunkowo" oraz "na pierwsze żądanie". Redagując tego rodzaju umowy gwarancyjne używa się przykładowo takich słów, jak: "Gwarantujemy bezwarunkowo...", albo jeszcze precyzyjniej i dokładniej - "gwarantujemy zapłacić bezwarunkowo na pierwsze żądanie... (beneficjenta), bez względu na jakiekolwiek ewentualne sprzeciwy ze strony... (zleceniodawcy gwarancji)". Wśród różnego rodzaju umów gwarancyjnych bankowych umowy gwarancyjne opatrzone wymienionymi klauzulami mają coraz częściej zastosowanie w praktyce. Łączy się to z rozwojem międzynarodowego obrotu handlowego, z potrzebą pozyskania przez banki jak najwięcej klienteli i większego wpływu środków pieniężnych. Umowy te stanowią pewien typ nadrzędności w stosunku do innych gwarancji bankowych. Uwzględniając to, że banki specjalizują się w działalności gwarancyjnej i są na ogół stroną lepiej zorientowaną w kształtowaniu warunków umowy, jak również dla zapobieżenia kształtowania niekorzystnych dla beneficjenta warunków umowy, wprowadzono omawiane klauzule. Użycie w umowie klauzuli "na pierwsze żądanie" oznacza, że odpowiedzialność gwaranta ulega zaostrzeniu, ponieważ obciążający go obowiązek świadczenia powstaje z chwilą powiadomienia go o niewykonaniu zapłaty przez dłużnika. "Bezwarunkowy" charakter jego odpowiedzialności wyłącza możliwość jej uzależnienia od warunku: "nieodwołalność" w połączeniu z uzgodnieniem terminu ważności stabilizuje stosunek gwarancji. Sens tego rodzaju klauzul w umowie gwarancji bankowej polega m. in. na zabezpieczeniu beneficjenta nie tylko przed ryzykiem niewypłacalności jego kontrahenta, lecz także przed ryzykiem długotrwałego i trudnego dochodzenia swoich roszczeń.

Umowa gwarancji bankowej opatrzona klauzulami "nieodwołalnie i bezwarunkowo" oraz "na pierwsze żądanie" ma taki sam charakter, jak omawiana wyżej gwarancja bez tych klauzul, z zastrzeżeniem co do znaczenia wymienionych w niej klauzul. Jest więc ona umową samodzielną, nieakcesoryjną i ponadto abstrakcyjną. Umowa gwarancji bankowej opatrzona powyższymi klauzulami kreuje - odmiennie od innych rodzajów gwarancji - abstrakcyjne zobowiązanie banku wobec beneficjenta, niezależnie od stosunków wewnętrznych łączących bank z dłużnikiem oraz dłużnika z wierzycielem. Bank nie może przeciwstawić wierzycielowi (beneficjentowi) zarzutów ze stosunku podstawowego. W stosunku wewnętrznym bank nie jest zobligowany, a w stosunku gwarancyjnym - nawet upoważniony, do badania merytorycznej zasadności zgłoszonego roszczenia przez beneficjenta gwarancji.

Zobowiązanie banku wynikające z umowy gwarancyjnej opatrzonej wyżej wymienionymi klauzulami nie może być traktowane w sposób bezwzględny. W umowie gwarancyjnej strony mogą określić okoliczności wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność banku (gwaranta). Z postanowień umowy gwarancyjnej należy wyprowadzić ewentualną ochronę gwaranta oraz obowiązek honorowania przez beneficjenta celu gwarancji (art. 65 § 2 k.c.), skoro w wyniku zamieszczenia w gwarancji powyższych klauzul znacznie zminimalizowane zostały przesłanki aktualizujące odpowiedzialność gwaranta. Odmowa zapłaty odszkodowania przez gwaranta mogłaby nastąpić także wówczas, gdy beneficjent gwarancji wykorzystuje to zabezpieczenie do innych celów niż określone w gwarancji (np. stara się jednostronnie rozszerzyć zabezpieczenie gwarancyjne na inne zobowiązania podstawowe niż przewidziane w umowie gwarancyjnej). Spełnienie świadczenia przez bank na podstawie tej umowy gwarancyjnej może mieć charakter tymczasowy i może być dokonywane z zastrzeżeniem zwrotu, jeżeli zachodzą ku temu podstawy, np. jeżeli cel gwarancji polegający na stworzeniu określonego stosunku zabezpieczenia odpadł, co przewidziano w umowie gwarancyjnej.

Z tych przyczyn udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1993 r., Nr 10, poz. 166