Powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa

Przesłanką materialnoprawną powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa jest brak pochodzenia dziecka od mężczyzny uznającego (art. 78 § 1, art. 79 i art. 81 § 1 k.r.o.).

Bezskuteczność uznania ojcostwa jest sankcją względnej nieważności czynności prawnej, która występuje w postaci unieważnialności.

Z powództwem o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa mogą wystąpić: mężczyzna, który dokonał uznania, matka dziecka, dziecko i prokurator.

Uchwała SN z dnia 27 lutego 2020 r., III CZP 56/19

Standard: 44835 (pełna treść orzeczenia)

Nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dokonana ustawą z dnia 9 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431) w sposób zasadniczy zmodyfikowała dotychczasową regulację dotyczącą ojcostwa, m.in. w zakresie charakteru prawnego oraz trybu uznania przez mężczyznę istnienia więzi rodzicielskiej z dzieckiem, a także środka i przesłanek negowania przez niego skuteczności złożonego oświadczeniu o uznaniu. Zmiany te – jak podkreślono w uzasadnieniu do projektu ustawy nowelizującej (Sejm VI kadencji, druk nr 888) – wynikają ze zmiany koncepcji ujęcia przez ustawodawcę problematyki ustalenia istnienia stosunku rodzicielskiego pomiędzy ojcem a dzieckiem, polegającej na odejściu od konstrukcji uznania dziecka opartej na elemencie wolitywnym (art. 72 i nast. k.r.o. w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia 6 listopada 2006 r.), na rzecz konstrukcji ustalenia ojcostwa, w której uznanie przez mężczyznę istnienia więzi rodzicielskiej stanowi w istocie akt wiedzy o biologicznym pochodzeniu dziecka od niego (art. 72–86 k.r.o. w obecnym brzmieniu). W ocenie ustawodawcy, przeobrażenia społeczne, zmiana kontekstu prawnego, a także postęp technologiczny w zakresie możliwości ustalenia istnienia więzi biologicznej pomiędzy dzieckiem a matką i ojcem, jakie nastąpiły od chwili wejścia w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przemawiają za rezygnacją z koncepcji kształtowania stosunków prawnorodzinnych opartych na konstrukcji oświadczenia woli i przyznaniem prymatu zasadzie rzeczywistego związku biologicznego pomiędzy rodzicami a dzieckiem.

Rozwiązania wprowadzone do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ustawą z dnia 6 listopada 2008 r., akcentujące znaczenie więzi biologicznej na płaszczyźnie stosunków rodzicielskich, stanowią również wyraz dostosowania regulacji krajowej do standardów prawa międzynarodowego, w tym zwłaszcza wynikających z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską europejskiej konwencji o statusie dziecka pozamałżeńskiego, sporządzonej w Strasburgu w dniu 15 października 1975 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888). Konwencja ta, statuująca jednolity standard regulacyjny zmierzający do zrównania pozycji prawnej dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich, w zakresie ustalenia ojcostwa akcentuje zgodność uznania dziecka z rzeczywistym ojcostwem uznającego mężczyzny.

Wyrazem takiego ujęcia jest m.in. przyjęcie, że dobrowolne uznanie dziecka nie może być przedmiotem sprzeciwu ani zaskarżenia, chyba że prawo krajowe przewiduje taką możliwość, w przypadku gdy mężczyzna uznający dziecko nie jest biologicznym ojcem (art. 4), a także wprowadzenie obowiązku oparcia postępowania dowodowego w ramach postępowania o ustalenia ojcostwa na dowodach naukowych mających pomóc w ustaleniu lub wykluczeniu ojcostwa (art. 5).

Konsekwencją traktowania de lege lata uznania ojcostwa jako aktu wiedzy o pochodzeniu dziecka od określonych osób współuczestniczących w czynnościach koniecznych do uznania istnienia więzi rodzicielskiej pomiędzy mężczyzną a dzieckiem jest również zmiana w zakresie środków prawnych służących do kwestionowaniu skuteczności złożonego przez mężczyznę oświadczenia wiedzy w tym przedmiocie. 

Na gruncie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 6 listopada 2008 r., w ramach powództwa o unieważnienie oświadczenia o uznaniu dziecka (art. 80 § 1) dopuszczalne było m.in. powoływanie się przez mężczyznę na wady oświadczenia woli przy składaniu oświadczenia w przedmiocie uznania dziecka (por. np. uchwała (7) SN z dnia 6 października 1969 r., III CZP 25/69; wyroki SN z dnia 28 czerwca 1967 r., II CR 87/67, z dnia 23 grudnia 1982 r., IV CR 514/82, z dnia 25 sierpnia 1981 r., I CR 204/81, z dnia 6 grudnia 1973 r., II CR 560/73 i z dnia 12 kwietnia 1972 r., II CR 51/72).

Równocześnie, co stanowiło wyraz preferowania na tle ówcześnie obowiązującej regulacji elementu wolitywnego, przyjmowano, że mężczyzna nie może żądać unieważnienia uznania dziecka tylko z tej przyczyny, iż nie jest on ojcem dziecka (por. uchwała (7) SN z dnia 6 października 1969 r., III CZP 25/69 oraz wyroki SN z dnia 22 marca 1976 r., I CR 47/76, nie publ. i z dnia 2 marca 1970 r., II CR 646/69).

Na gruncie obecnie obowiązującego stanu prawnego podstawą żądania ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa może być natomiast wyłącznie fakt, że dziecko nie pochodzi od mężczyzny, który uznał swoje ojcostwo.

Wyrok SN z dnia 19 kwietnia 2012 r., IV CSK 459/11

Standard: 47102 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy