Wyrok z dnia 2012-04-19 sygn. IV CSK 459/11

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt IV CSK 459/11

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 19 kwietnia 2012 r.

Legitymacja do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa (art. 78 § 1 k.r.o.) przysługuje także mężczyźnie, który uznał ojcostwo, wiedząc, że nie jest biologicznym ojcem dziecka.

Sędzia SN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)

Sędzia SN Anna Kozłowska

Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Krzysztofa B. przeciwko Mariannie B. i małoletniej Idze B. reprezentowanej przez kuratora Grażynę K., przy udziale Prokuratora Prokuratury Okręgowej w S., o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 19 kwietnia 2012 r. skargi kasacyjnej Prokuratora Prokuratury Okręgowej w Siedlcach od wyroku Sądu Okręgowego w Siedlcach z dnia 24 maja 2011 r.

uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Siedlcach do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo wytoczone w dniu 17 czerwca 2010 r. o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa małoletniej Igi B., urodzonej w dniu 29 grudnia 2009 r. Ustalił, że powód poznał pozwaną Mariannę B. na przełomie września i października 2009 r., akceptując już wówczas fakt, że pozwana jest w zaawansowanej ciąży. Ponadto Sąd Rejonowy ustalił, że dnia 7 stycznia 2010 r. powód uznał ojcostwo dziecka przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego w W., a w dniu 15 stycznia 2010 r. strony zawarły związek małżeński. W ocenie Sądu pierwszej instancji, powodowi nie przysługuje legitymacja czynna w sprawie wytoczonej na podstawie art. 78 § 1 k.r.o., ponieważ w chwili uznawania ojcostwa nie miał żadnych wątpliwości, że nie jest biologicznym ojcem małoletniej.

Apelację powoda Sąd Okręgowy oddalił wyrokiem z dnia 24 maja 2011 r., podzielając ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i uznając za bezsporne okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Podzielił pogląd, że powodowi nie przysługuje legitymacja do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa w sytuacji, w której złożył oświadczenie o uznaniu ojcostwa, wiedząc, że nie jest biologicznym ojcem dziecka. W ocenie Sądu drugiej instancji, uznanie ojcostwa powinno być dokonane tylko przez ojca, ponieważ istotą uznania jest zgodność z prawdą genetyczną. Dowiedzenie się przez powoda, jeszcze przed uznaniem ojcostwa, że dziecko od niego nie pochodzi, powoduje, że mężczyzna nie ma legitymacji do wytoczenia powództwa określonego w art. 78 § 1 k.r.o. (...)

Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżył skargą kasacyjną Prokurator Okręgowy, zarzucając błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 78 § 1 k.r.o., polegające na przyjęciu, że wiedza mężczyzny przed uznaniem ojcostwa, iż dziecko od niego nie pochodzi, pozbawia go legitymacji do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania. Skarżący zakwestionował również wykładnię art. 78 § 1 k.r.o., że bieg sześciomiesięcznego terminu do wytoczenia powództwa może rozpocząć się przed dniem uznania ojcostwa oraz przed dniem urodzenia się dziecka. (...)

Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)

Nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dokonana ustawą z dnia 9 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431) w sposób zasadniczy zmodyfikowała dotychczasową regulację dotyczącą ojcostwa, m.in. w zakresie charakteru prawnego oraz trybu uznania przez mężczyznę istnienia więzi rodzicielskiej z dzieckiem, a także środka i przesłanek negowania przez niego skuteczności złożonego oświadczeniu o uznaniu. Zmiany te – jak podkreślono w uzasadnieniu do projektu ustawy nowelizującej (Sejm VI kadencji, druk nr 888) – wynikają ze zmiany koncepcji ujęcia przez ustawodawcę problematyki ustalenia istnienia stosunku rodzicielskiego pomiędzy ojcem a dzieckiem, polegającej na odejściu od konstrukcji uznania dziecka opartej na elemencie wolitywnym (art. 72 i nast. k.r.o. w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia 6 listopada 2006 r.), na rzecz konstrukcji ustalenia ojcostwa, w której uznanie przez mężczyznę istnienia więzi rodzicielskiej stanowi w istocie akt wiedzy o biologicznym pochodzeniu dziecka od niego (art. 72–86 k.r.o. w obecnym brzmieniu). W ocenie ustawodawcy, przeobrażenia społeczne, zmiana kontekstu prawnego, a także postęp technologiczny w zakresie możliwości ustalenia istnienia więzi biologicznej pomiędzy dzieckiem a matką i ojcem, jakie nastąpiły od chwili wejścia w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przemawiają za rezygnacją z koncepcji kształtowania stosunków prawnorodzinnych opartych na konstrukcji oświadczenia woli i przyznaniem prymatu zasadzie rzeczywistego związku biologicznego pomiędzy rodzicami a dzieckiem.

Rozwiązania wprowadzone do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ustawą z dnia 6 listopada 2008 r., akcentujące znaczenie więzi biologicznej na płaszczyźnie stosunków rodzicielskich, stanowią również wyraz dostosowania regulacji krajowej do standardów prawa międzynarodowego, w tym zwłaszcza wynikających z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską europejskiej konwencji o statusie dziecka pozamałżeńskiego, sporządzonej w Strasburgu w dniu 15 października 1975 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888). Konwencja ta, statuująca jednolity standard regulacyjny zmierzający do zrównania pozycji prawnej dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich, w zakresie ustalenia ojcostwa akcentuje zgodność uznania dziecka z rzeczywistym ojcostwem uznającego mężczyzny. Wyrazem takiego ujęcia jest m.in. przyjęcie, że dobrowolne uznanie dziecka nie może być przedmiotem sprzeciwu ani zaskarżenia, chyba że prawo krajowe przewiduje taką możliwość, w przypadku gdy mężczyzna uznający dziecko nie jest biologicznym ojcem (art. 4), a także wprowadzenie obowiązku oparcia postępowania dowodowego w ramach postępowania o ustalenia ojcostwa na dowodach naukowych mających pomóc w ustaleniu lub wykluczeniu ojcostwa (art. 5).

Konsekwencją traktowania de lege lata uznania ojcostwa jako aktu wiedzy o pochodzeniu dziecka od określonych osób współuczestniczących w czynnościach koniecznych do uznania istnienia więzi rodzicielskiej pomiędzy mężczyzną a dzieckiem jest również zmiana w zakresie środków prawnych służących do kwestionowaniu skuteczności złożonego przez mężczyznę oświadczenia wiedzy w tym przedmiocie. Należy zwrócić uwagę, że na gruncie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 6 listopada 2008 r., w ramach powództwa o unieważnienie oświadczenia o uznaniu dziecka (art. 80 § 1) dopuszczalne było m.in. powoływanie się przez mężczyznę na wady oświadczenia woli przy składaniu oświadczenia w przedmiocie uznania dziecka (por. np. uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 października 1969 r., III CZP 25/69, OSNCP 1970, nr 5, poz. 75; wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 1967 r., II CR 87/67, OSPiKA 1968, nr 4, poz. 81, z dnia 23 grudnia 1982 r., IV CR 514/82, nie publ., z dnia 25 sierpnia 1981 r., I CR 204/81, nie publ., z dnia 6 grudnia 1973 r., II CR 560/73, OSPiKA 1974, nr 7-8, poz. 160 i z dnia 12 kwietnia 1972 r., II CR 51/72, OSNCP 1972, nr 10, poz. 182). Równocześnie, co stanowiło wyraz preferowania na tle ówcześnie obowiązującej regulacji elementu wolitywnego, przyjmowano, że mężczyzna nie może żądać unieważnienia uznania dziecka tylko z tej przyczyny, iż nie jest on ojcem dziecka (por. uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 października 1969 r., III CZP 25/69 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1976 r., I CR 47/76, nie publ. i z dnia 2 marca 1970 r., II CR 646/69, "Biuletyn SN" 1970, nr 7-8, s. 149). Na gruncie obecnie obowiązującego stanu prawnego podstawą żądania ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa może być natomiast wyłącznie fakt, że dziecko nie pochodzi od mężczyzny, który uznał swoje ojcostwo.

Artykuł 78 § 1 k.r.o. w obecnym brzmieniu przewiduje, że mężczyzna, który uznał dziecko może wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, iż dziecko od niego nie pochodzi. Regulacja dopuszczająca możliwość kwestionowania złożonego przez mężczyznę, który nie jest biologicznym ojcem dziecka, skuteczności oświadczenia o uznaniu ojcostwa i jednocześnie ograniczająca pod względem czasowym możliwość wystąpienia ze stosowanym powództwem do sądu stanowi – co należy podkreślić – wyraz kompromisu pomiędzy eksponowaną na gruncie kodeksowym zasadą ustalenia ojcostwa zgodnie z prawdą genetyczną a zasadą ochrony dziecka przez stabilizację jego stanu cywilnego.

Mając na względzie te uwagi należy stwierdzić, że wykładnia art. 78 § 1 in principio k.r.o. wskazuje, iż legitymacja do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa przysługuje mężczyźnie niebędącemu ojcem biologicznym dziecka, który uznał ojcostwo bez względu na to, czy w chwili składania stosownego oświadczenia wiedział o braku istnienia więzi biologicznej pomiędzy nim a dzieckiem, którego ojcostwo uznał. Taka wykładnia uwzględnia również preferencję opierania stosunków prawnorodzinnych pomiędzy rodzicami a dzieckiem na rzeczywistej, tj. zgodnej z prawdą genetyczną więzi z dzieckiem. Nie ma zatem oparcia stanowisko przyjęte przez Sąd Okręgowy uzależniające przysługiwanie mężczyźnie, który nie jest ojcem dziecka, legitymacji do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa od stanu jego wiedzy co do istnienia biologicznej więzi z dzieckiem w chwili składania stosownego oświadczenia o uznaniu. Taka wykładnia art. 78 § 1 k.r.o., akcentująca w głównej mierze zasadę ochrony stabilności stanu cywilnego dziecka przez uznanie, że mężczyzna, który wie, że nie jest ojcem dziecka w chwili składania oświadczenia o uznaniu dziecka pozbawiony jest możliwości późniejszego powoływania się na bezskuteczność złożonego oświadczenia, pozostaje w sprzeczności z wynikami wykładni językowej, celowościowej i historycznej. Omawiany przepis poza brakiem przesłanki istnienia więzi genetycznej ojca z dzieckiem i wymogiem wytoczenia powództwa we właściwym terminie, w żaden inny sposób nie ogranicza mężczyźnie uprawnienia do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa. Należy przy tym zwrócić uwagę, że funkcja ochrony dziecka, ujmowana w ramy zasady stabilności jego stanu cywilnego, wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, na tle art. 78 § 1 k.r.o. nie jest realizowana na płaszczyźnie przesłanek warunkujących istnienie legitymacji do wytoczenia przez mężczyznę, który nie jest ojcem dziecka, powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, lecz w drodze temporalnego ograniczenia możliwości wystąpienia z przedmiotowym powództwem przez wprowadzenie relatywnie krótkiego, sześciomiesięcznego terminu do jego wytoczenia, którego bieg rozpoczyna się w dniu, w którym mężczyzna dowiedział się, że nie jest ojcem dziecka.

Sąd drugiej instancji, odwołując się do wykładni językowej art. 78 § 1 k.r.o., przyjął również – co także trafnie zakwestionował skarżący – że nawet w razie uznania istnienia legitymacji czynnej Krzysztofa B. do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa Igi B. nie było dopuszczalne uwzględnienie tego powództwa ze względu na upływ wskazanego terminu.

W następstwie ustalenia, że powód jeszcze przed uznaniem dziecka wiedział o nieistnieniu biologicznej więzi z dzieckiem, Sąd uznał, powołując się na art. 78 § 1 in fine k.r.o., iż bieg terminu do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa rozpoczął się jeszcze przed złożeniem przez powoda oświadczenia o uznaniu ojcostwa. Taka wykładnia art. 78 § 1 k.r.o., uwzględniając stan faktyczny tej sprawy, prowadzi do efektów interpretacyjnych trudnych do zaakceptowania ze względu na założenie racjonalności ustawodawcy, zakłada ona bowiem, że dopuszczalny jest upływ terminu do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa jeszcze przed złożeniem przez mężczyznę stosownego oświadczenia w tym przedmiocie. Przepis art. 78 § 1 k.r.o. co prawda wskazuje, że bieg terminu do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa rozpoczyna się z dniem, w którym dowiedział się, iż nie jest ojcem uznanego dziecka, to jednak założenie racjonalności ustawodawcy wymaga przyjęcia, że nie może on rozpocząć się wcześniej niż w dniu złożenia oświadczenia w tym przedmiocie.

Z tych względów Sąd Najwyższy uznał skargę kasacyjną za uzasadnioną i orzekł, jak w sentencji (art. 398¹⁵ § 1 k.p.c.)

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 06/2015

Legitymacja do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa (art. 78 § 1 k.r.o.) przysługuje także mężczyźnie, który uznał ojcostwo, wiedząc, że nie jest biologicznym ojcem dziecka.

(wyrok z dnia 19 kwietnia 2012 r., IV CSK 459/11, G. Misiurek, A. Kozłowska, Z. Kwaśniewski, OSNC 2012, nr 10, poz. 122; OSP 2015, nr 4, poz. 42; BSN 2012, nr 6, s. 13)

Glosa

Tomasza Justyńskiego, Orzecznictwo Sądów Polskich 2015, nr 4, poz. 42

Glosa ma charakter aprobujący.

Komentator nie dostrzegł racjonalnego uzasadnienia dla różnicowania w płaszczyźnie legitymacji sytuacji prawnej mężczyzny uznającego ojcostwo „w dobrej wierze” oraz tego, który uczynił to, będąc „w złej wierze”. W ocenie autora, powodu takiego nie dostarcza postulat ustalenia ojcostwa w zgodzie z prawdą obiektywną ani postulat dobra dziecka. Glosator dodał, że obecnie uznanie ojcostwa jest oświadczeniem wiedzy. Zauważył, że jeżeli oświadczający nie jest ojcem biologicznym, to jego wola bycia ojcem prawnym jest pozbawiona jurydycznego znaczenia.

W dalszej części opracowania komentator podzielił stanowisko Sądu Najwyższego, że termin do żądania bezskuteczności uznania ojcostwa nie może rozpocząć biegu przed złożeniem oświadczenia o uznaniu. Wyraził ponadto zapatrywanie, że zgłoszenie żądania opartego na art. 78 k.r.o. stanowi czynienie użytku z prawa i jako takie podlega ocenie z punktu widzenia nadużycia prawa (art. 5 k.c.).

*****************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 05/2015

Glosa

Agnieszki Ogrodnik-Kality, Przegląd Prawno-Ekonomiczny 2014, nr 2, s. 132

Glosa ma charakter aprobujący.

Autorka podzieliła stanowisko Sądu Najwyższego. Zwróciła uwagę, że uznanie ojcostwa jest jednym ze sposobów ustalenia pochodzenia dziecka, nie zaś jego „usynowienia”, dlatego jedną z przesłanek jego skuteczności jest zgodność uznania z rzeczywistością, czyli biologicznym pochodzeniem dziecka. Autorka przywołała również pogląd doktryny, zgodnie z którym niewiedza o tym, że dziecko nie pochodzi od uznającego mężczyzny nie została wskazana w ustawie jako warunek przysługiwania spornej legitymacji. Przytoczyła również opinię piśmiennictwa, że oświadczenie o uznaniu dziecka złożone przez mężczyznę, który wiedział, iż nie jest biologicznym ojcem dziecka, to czynność sprzeczna z ustawą.

W ocenie komentatorki pewne wątpliwości może wywołać wykładnia ustawowego terminu do żądania ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa liczonego od dnia, w którym mężczyzna, który uznał dziecko, dowiedział się, że dziecko nie pochodzi od niego. Sądy obu instancji orzekające w sprawie przyjęły, że bieg tego terminu rozpoczął się jeszcze przed złożeniem przez powoda oświadczenia o uznaniu ojcostwa. Sąd Najwyższy natomiast wskazał, że z założenia racjonalności ustawodawcy wynika, iż bieg terminu do kwestionowania skuteczności złożonego oświadczenia nie może rozpocząć się wcześniej niż w dniu złożenia oświadczenia w tym przedmiocie. Glosatorka przychyliła się do stanowiska zajętego przez Sąd Najwyższy.

********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 03/2015

Glosa

Anny Sylwestrzak, Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa 2012, nr 4, poz. 5

Glosa ma charakter aprobujący.

Autorka podzieliła stanowisko Sądu Najwyższego dopuszczające legitymację czynną mężczyzny, który uznał ojcostwo w złej wierze. Dokonując wykładni czasownika „dowiedział się” użytego w art. 78 § 1 k.r.o., stwierdziła, że przesłanką dowiedzenia się o określonym fakcie nie jest wcześniejszy błąd co do tego faktu. Uznała za trafne zapatrywanie Sądu Najwyższego, że termin do wytoczenia powództwa nie może rozpocząć biegu przed złożeniem oświadczenia o uznaniu ojcostwa. Jako wysoce wątpliwe oceniła dopuszczenie uchylenia się w trybie art. 88 k.c. od skutków prawnych uznania ojcostwa pod wpływem groźby. Rozważania uzupełniła spostrzeżeniem, że będąca w złej wierze matka może wytoczyć powództwo w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym potwierdziła ojcostwo.

****************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 11/2014

Glosa

Magdalena Rzewuskiej, Studia Prawnoustrojowe 2014, nr 24, s. 325

Glosa ma charakter krytyczny.

 Autorka skrytykowała interpretację art. 78 § 1 k.r.o. opierającą się na zasadzie tzw. prawdy obiektywnej, tj. „zgodnej z prawdą genetyczną więzi z dzieckiem”. Zarzuciła, że stanowisko to nie do końca jest spójne, gdyż odwołuje się do wykładni językowej wspomnianego przepisu, innym razem zaś wskazuje, że wykładnia gramatyczna powołanego przepisu pozostaje sprzeczna z zasadą racjonalności ustawodawcy.

Komentatorka uznała za sprzeczne z racjonalnością ustawodawcy stwierdzenie, że mężczyzna, który uznał ojcostwo, wiedząc, iż nie jest biologicznym ojcem dziecka, ma prawo temu zaprzeczyć, korzystając z powództwa o bezskuteczność uznania ojcostwa i podała pod wątpliwość, czy takie uznanie jest zgodne z prawem.

Autorka, dokonując literalnej wykładni art. 73 k.r.o., według której uznać ojcostwo może mężczyzna, który jest przekonany, że dziecko pochodzi właśnie od niego, wskazała, że tylko mężczyzna  przekonany w momencie uznania o tym, iż dziecko genetycznie od niego pochodzi, może dochodzić w przyszłości bezskuteczności uznania.

Odnosząc się do przepisów nowelizujących kodeks rodzinny i opiekuńczy komentatorka wyraziła opinię, że ustawodawca zmierzał, co prawda, do ustalania pochodzenia dziecka zgodnie z prawdą genetyczną, jednakże założenie to nie do końca zostało zrealizowane, gdyż jednocześnie wprowadził terminy ograniczające możliwość wniesienia powództwa o bezskuteczność uznania ojcostwa do sądu, a także pozostawił swobodną decyzję w zakresie jego wniesienia określonym podmiotom.

Autorka wskazała na niekorzystne następstwa komentowanego orzeczenia, jeśli bowiem mężczyzna godzi się na istnienie formalnej prawnorodzinnej więzi pomiędzy nim a dzieckiem, o którym wie, że nie pochodzi od niego, a potem ma prawo z tego zrezygnować, to stwarza zagrożenie dobra tego dziecka.

Glosę krytyczną opracowała również A. Sylwestrzak (GSP – Prz. Orz. 2012, nr 4, s. 79).