Legitymacja bierna w sprawie o wynagrodzenie z a bezumowne korzystanie z rzeczy

Istotne kontrowersje wywołuje kwestia, przeciwko komu powinny być skierowane roszczenia uzupełniające. 

Według jednego, roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy pozostaje w ścisłym związku z roszczeniem windykacyjnym w tym znaczeniu, że jest ono uwarunkowane ziszczeniem się przesłanek uzasadniających roszczenie windykacyjne. W myśl art. 222 § 1 k.c. roszczenia windykacyjne przysługuje właścicielowi przeciwko osobie, która bez podstawy prawnej włada faktycznie jego rzeczą. Czynnie materialnie legitymowany jest więc tu wyłącznie właściciel, a biernie materialnie legitymowany -wyłącznie ten, kto bez podstawy prawnej faktycznie włada jego rzeczą, a zatem -w zależności od okoliczności konkretnego przypadku: posiadacz samoistny rzeczy lub posiadacz zależy rzeczy albo jej dzierżyciel. W rezultacie, jeżeli niemający tytułu prawnego posiadacz samoistny oddał rzecz (skądinąd nadal zachowując swój status posiadacza samoistnego - art. 337 k.c.) w faktyczne władanie posiadaczowi zależnemu, roszczenie windykacyjne przysługuje właścicielowi wobec posiadacza zależnego i -należy podkreślić -tylko wobec niego.

W konsekwencji wspomnianego ścisłego związku z roszczeniem windykacyjnym roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy może więc przysługiwać właścicielowi tylko wobec posiadacza (dzierżyciela przepisy art. 224 § 2, 225 i 230 k.c. nie wymieniają), który w danym okresie bezprawnie faktycznie władał rzeczą; mógłby zatem być w tym okresie biernie legitymowany w świetle art. 222 § 1 k.c. Jedyny wyjątek od tego należy dopuścić w sytuacji, w której w danym okresie rzeczą faktycznie władał dzierżyciel. W tej sytuacji zobowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy może być posiadacz, za którego dzierżyciel władał rzeczą, w takim bowiem układzie podmiotowym rzeczą faktycznie włada w istocie także posiadacz.

W pewnych sytuacjach ze względu na obligacyjny charakter roszczeń uzupełniających może dojść do rozejścia się legitymacji biernej związanej z dochodzeniem tych roszczeń z legitymacją bierną związaną z dochodzeniem roszczenia windykacyjnego. Jeżeli w czasie, kiedy właściciel był pozbawiony władztwa nad rzeczą, zmieniali się posiadacze rzeczy, właściciel może dochodzić od ostatniego posiadacza, obecnie biernie legitymowanego w zakresie windykacji, roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, zrekompensowania jej zużycia lub pogorszenia oraz zwrotu pożytków lub ich wartości tylko za okres posiadania przez niego rzeczy. Nie wyklucza to jednak dochodzenia przez właściciela tych roszczeń za wcześniejsze okresy, po wytoczeniu powództwa przeciwko ostatniemu posiadaczowi, od uprzednich posiadaczy, obecnie już nie legitymowanych biernie w zakresie windykacji - mających jednak taką legitymację wcześniej (zob. wyroki SN z dnia 31 marca 2004 r., II CK 102/03, z dnia 31 marca 2004 r., II CK 162/03, z dnia 15 kwietnia 2004 r., IV CK 273/03, z dnia 30 września 2004 r., IV CK 21/04, z dnia 18 marca 2005 r., II CK 526/04, z dnia 29 czerwca 2005 r., III CK 669/04, z dnia 3 marca 2006 r., II CK 409/05, z dnia 11 kwietnia 2008 r., II CSK 650/07, z dnia 19 marca 2009 r., IV CSK 437/08, z dnia 22 kwietnia 2015 r., III CSK 266/14, i z dnia 18 czerwca 2015 r., III CSK 357/14, postanowienie SN z dnia 15 kwietnia 2011 r., III CZP 7/11).

Według innego stanowiska, roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy może być zgłoszone skutecznie wobec posiadacza samoistnego, który oddał rzecz w posiadanie zależne (np. najemcom). W art. 224 i 225 k.c. przewidziano bowiem wyraźnie legitymację bierną posiadacza samoistnego, a status taki zostaje zachowany w razie oddania rzeczy w posiadanie zależne (art.337 k.c.). Ustanowienie posiadacza zależnego nie eliminuje więc legitymacji biernej posiadacza samoistnego. Posiadacz zależny byłby legitymowany biernie w zakresie roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, gdyby takiego wynagrodzenia dochodził od niego właściciel rzeczy jako jej posiadacz samoistny. Nie można obciążać najemców, jako posiadaczy zależnych odpowiedzialnością za zapłatę wynagrodzenia za korzystanie z zajmowanych lokali, ponieważ należne wynagrodzenie w postaci czynszu zapłacili wynajmującemu i nie są dłużnikami z tytułu najmu. Gdyby uznać ich za dłużników wobec właściciela, musieliby zapłacić po raz wtóry za to samo, tym razem właścicielowi, a takiego rozwiązania nie można zaaprobować. Od posiadacza zależnego właściciel mógłby domagać się wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy, na podstawie art. 230 k.c. tylko wtedy, gdyby był jednocześnie posiadaczem samoistnym tej rzeczy (zob. wyrok SN z dnia 9 lipca 2015 r., I CSK 505/14, i z dnia 4 grudnia 2015r., I CSK 1070/14.).

Kompromisowe stanowisko Sąd Najwyższy zajął w wyroku z dnia 27 stycznia 2016 r., II CSK 95/15 przyjął bowiem, że w sytuacji, w której posiadacz samoistny oddał drugiemu rzecz w posiadanie zależne, właściciel rzeczy może skierować roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z niej zarówno przeciwko posiadaczowi samoistnemu, jak i posiadaczowi zależnemu oraz że odpowiedzialność posiadacza samoistnego i posiadacza zależnego jest odpowiedzialnością in solidum.

Roszczenie właściciela o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy przewidziane w art. 224 -225 k.c. powinno być skierowane przeciwko temu posiadaczowi, który faktycznie władał cudzą rzeczą. Możliwość dochodzenia roszczeń uzupełniających jest bowiem uzależniona od powstania roszczenia windykacyjnego, a -przy przyjęciu koncepcji, że roszczenia te uzupełniają także actio negatoria - od powstania roszczeń petytoryjnych.

Istotnym argumentem na rzecz stanowiska dominującego w orzecznictwie Sądu Najwyższego jest również samo brzmienie art. 224 k.c., w którym -obok roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy -zostało wyróżnione roszczenie o zwrot pożytków. Z § 1 tego artykułu wynika przy tym wyraźnie, że chodzi zarówno o pożytki naturalne, jak i cywilne. Zgodnie natomiast z art. 53 §2 k.c., pożytkami cywilnymi rzeczy są dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego.

Gdyby przyjąć, że posiadacz samoistny, który oddał rzecz w posiadanie zależne, jest legitymowany biernie w sprawie o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie z tej rzeczy, niezrozumiałe byłoby odrębne uregulowanie roszczenia o zwrot pożytków, z którym można wystąpić przeciwko posiadaczowi samoistnemu tylko wtedy, kiedy odda rzecz w posiadanie zależne.

Z drugiej natomiast strony akcentowana w orzecznictwie i w doktrynie samodzielność roszczeń uzupełniających może przemawiać za przyjęciem, że roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy może być skierowane nie tylko przeciwko faktycznie władającemu rzeczą posiadaczowi zależnemu, lecz także przeciwko posiadaczowi samoistnemu, który oddał ją w posiadanie zależne, nie tracąc przez to statusu posiadacza samoistnego. Koncepcja taka, choć coraz bardziej rozrywająca tradycyjnie postrzegany w doktrynie ścisły związek roszczeń uzupełniających z roszczeniem windykacyjnym, może okazać się w praktyce rozwiązaniem użytecznym.

Postanowienie SN z dnia 22 czerwca 2016 r., III CZP 12/16

Standard: 33706 (pełna treść orzeczenia)

Prawomocny wyrok nakazujący pozwanemu wydanie nieruchomości nie przesądza jego legitymacji biernej w sprawie o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z tej nieruchomości.

Roszczenia, o których stanowi się w art. 224 k.c., w tym roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy przysługuje właścicielowi rzeczy tylko wobec posiadacza (samoistnego bądź zależnego), który w danym okresie bezprawnie faktycznie władał rzeczą. Jedynie w sytuacji, gdy w danym okresie rzeczą faktycznie władał dzierżyciel, zobowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy może być posiadacz, za którego dzierżyciel władał rzeczą. W takim bowiem przypadku, rzeczą w istocie włada także posiadacz (zob. wyrok SN z dnia 31 marca 2004 r., II CK 102/03).

Wyrok w procesie windykacyjnym zapadł w dniu 30 czerwca 1997 r., natomiast żądanie wynagrodzenia za korzystanie z przedmiotowej nieruchomości dotyczy okresu od dnia 1 stycznia 1997 r. do 30 maja 2007 r. W wyroku z dnia 11 lutego 1998 r., III CKN 354/97 Sąd Najwyższy słusznie podniósł, że roszczenia uzupełniające, jakkolwiek związane są z powództwem windykacyjnym, to jednak legitymacja bierna i czynna związana z dochodzeniem tych roszczeń nie zawsze pokrywa się z legitymacją bierną i czynną, dotyczącą roszczenia windykacyjnego.

Wyrok SN z dnia 8 kwietnia 2011 r., II CSK 464/10

Standard: 71064 (pełna treść orzeczenia)