Postanowienie częściowe w postępowaniu o zniesienie współwłasności nieruchomości

Kwestia dopuszczalności wydania na podstawie art. 317 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. postanowienia częściowego w postępowaniu nieprocesowym w tzw. sprawach działowych była już w judykaturze niejednokrotnie przedmiotem rozważań. W świetle dotychczasowych wypowiedzi dotyczących tego zagadnienia można uznać za ugruntowany pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 8 czerwca 1977 r., III CZP 40/77. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy opowiedział się przeciwko możliwości podjęcia w postępowaniu o zniesieniu współwłasności postanowienia częściowego rozstrzygającego o podziale nieruchomości w naturze, bez wyrównania wartości udziałów spłatami lub dopłatami oraz bez rozstrzygnięcia istniejącego sporu o nakłady, jeżeli rozmiar tych nakładów mogłaby rzutować na sposób podziału albo wysokość spłat lub dopłat. Stanowisko to aprobowane było w późniejszych orzeczeniach (por. postanowienie SN z dnia 25 maja 1994 r., I CRN 49/94; na gruncie spraw o podział majątku wspólnego: uchwały SN z dnia 16 stycznia 1984 r., III CZP 72/83 i z dnia 19 lutego 1992 r., III CZP 1/92; w sprawach o dział spadku - postanowienie SN z dnia 18 stycznia 2000 r., I CKN 283/99). W jego uzasadnieniu akcentowano specyficzny charakter postępowania o zniesienie współwłasności, którego celem jest nie tylko likwidacja węzła współwłasności, ale także ostateczne zakończenia wszelkich rozrachunków pomiędzy współwłaścicielami (art. 618 § 1 k.p.c.). Podkreślono też, że powiązanie zniesienia współwłasności z koniecznością rozstrzygnięcia o wzajemnych roszczeniach z tytułu posiadania rzeczy wynika nie tylko z formalnego obowiązku sądu, ale ma też swoje uzasadnienie materialnoprawne rzutujące na wybór właściwego sposobu zniesienia współwłasności. Bez rozstrzygnięcia sporu, czy dany współwłaściciel rzeczywiście dokonał nakładów oraz bez ustalenia jego wartości nie jest zatem możliwe odpowiednia zastosowanie art. 317 k.p.c.

Postanowienie SN z dnia 12 grudnia 2006 r., II CSK 272/06

Standard: 62865 (pełna treść orzeczenia)

W postępowaniu o zniesienie współwłasności nieruchomości jest niedopuszczalne wydanie postanowienia częściowego, zawierającego rozstrzygnięcie o podziale tej nieruchomości w naturze, bez równoczesnego wyrównania wartości udziałów współwłaścicieli spłatami lub dopłatami i bez rozstrzygnięcia istniejącego sporu o nakłady, jeżeli wielkość tych nakładów mogłaby rzutować na sposób podziału albo wysokość spłat lub dopłat.

Jakkolwiek przyjmuje się dopuszczalność stosowania postanowień częściowych w postępowaniu nieprocesowym, to jednak ze względu na specyfikę postępowania o zniesienie współwłasności nie można "odpowiednio" stosować art. 317 k.p.c. w ten sposób, aby rzecz podzielić pomiędzy niektórych ze współwłaścicieli bez równoczesnego dokonania spłaty na rzecz współwłaścicieli, którzy w wyniku podziału nic nie otrzymują, lub bez dokonania dopłat na rzecz tych współwłaścicieli, którzy w naturze otrzymują mniej, niż wynosi wartość ich udziałów. Nie może być przecież mowy o tym, aby część praw, które powstały w wyniku zniesienia współwłasności, stały się "dostatecznie" wyjaśnione do rozstrzygnięcia w rozumieniu art. 317 § 1 k.p.c., część zaś nie i tym samym, aby część współwłaścicieli była zaspokojona, a część nie zaspokojona.

Dopuszczalne jest wydanie postanowienia częściowego, rozstrzygającego o wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy. Nie ma bowiem, jak to już wyżej powiedziano, bezwzględnego powiązania takiego rozstrzygnięcia z treścią orzeczenia znoszącego współwłasność. Trafnie jednak i w tym zakresie wymaga się, aby za wydaniem takiego postanowienia częściowego przemawiały względy celowości, wymagające istnienia wyjątkowych okoliczności. Jako przykład takich okoliczności podaje się brak widoków na szybkie całościowe zakończenie sprawy, gdy tymczasem rzecz znajduje się w rękach jednego ze współwłaścicieli, czerpiącego korzyści z niej z krzywdą dla pozostałych.

postanowienie częściowe dopuszczalne byłoby także wówczas, gdyby istniały dostateczne ustalenia w zakresie zniesienia współwłasności tylko części przedmiotu współwłasności, jeżeli, oczywiście, za tym przemawiałyby względy słuszności i celowości.

Jednakże w takim wypadku zniesienie części współwłasności musiałoby kompleksowo załatwiać sprawę i podziału, i ewentualnych należnych ekwiwalentów pieniężnych (spłat, dopłat). Niemożliwe byłoby bowiem, aby jeden czy kilku ze współwłaścicieli znalazło się w gorszej sytuacji niż inni, jak to już uprzednio wyjaśniono.

Jeżeli rozmiar wzajemnych roszczeń z tytułu posiadania rzeczy, w tym również z tytułu nakładów, jest znaczny, to z natury rzeczy może on rzutować na kwestię wyboru, komu należy przyznać rzecz w naturze, a w szczególności - komu ma przypaść działka, na której jeden ze współwłaścicieli wzniósł budynek. Bez rozstrzygnięcia więc sporu, czy rzeczywiście dany współwłaściciel dokonał nakładu, oraz bez ustalenia wysokości tego nakładu nie będzie zachodzić możliwość odpowiedniego stosowania art. 317 k.p.c., gdyż przeciw temu przemawiać będzie specyfika sprawy i nie będzie to słuszne ani celowe. W takim przypadku iunctim pomiędzy sprawą zniesienia współwłasności a rozstrzygnięciem o wzajemnych roszczeniach z tytułu posiadania rzeczy nie tylko wynika już z formalnego obowiązku sądu zajęcia się tą sprawą z mocy art. 618 § 1 k.p.c., ale nabiera cech związku materialno-merytorycznego, rzutującego na prawidłowość dokonania podziału w świetle zasad społeczno-gospodarczych, zwłaszcza przy istnieniu założenia, że należy stwarzać gospodarstwa rolne żywotne, a więc nie obciążone długami. Temu założeniu z reguły sprzeciwiałoby się przyznanie nieruchomości rolnej współwłaścicielowi, który byłby zobowiązany do zwrotu kosztów budynków wzniesionych przez innego współwłaściciela.

Uchwała SN z dnia 8 czerwca 1977 r., III CZP 40/77

Standard: 31333 (pełna treść orzeczenia)