Osobisty i niezbywalny charakter uprawnień dożywotnika; zakaz zbywania (art. 912 k.c.)

Dożywocie jest świadczeniem o charakterze alimentacyjnym, wygasa ze śmiercią uprawnionych (por. orzeczenie SN z dnia 21.III.1968 r. II CZ 67/68 i niezbywalnym (art. 912 k.c.)

Uchwała SN z dnia 21 maja 1984 r., III UZP 22/84

Standard: 32131 (pełna treść orzeczenia)

Roszczenie dożywotnika będącego zbywcą nieruchomości, który po wytoczeniu powództwa o rozwiązanie umowy o dożywocie (art. 913 § 2 k.c.) zmarł przed zakończeniem tego postępowania, nie przechodzi na jego spadkobiercę.

Ze względu "alimentacyjną", a przez to osobistą treść prawa dożywocia oraz jego cel gospodarczy, nie tylko samo prawo dożywocia, lecz również roszczenia wynikające z tego prawa podmiotowego mają charakter osobisty i dlatego są one nierozerwalnie związane z osobą dożywotnika (por. np. orzeczenie SN z dnia 10 maja 1968 r. II CR 160/68).

Przeniesieniu prawa dożywocia na osobę trzecią sprzeciwiałaby się jego treść i cel gospodarczy, stąd więc cechą prawa dożywocia jest niezbywalność (art. 912 k.c.) i niepodleganie egzekucji (art. 831 § 1 pkt 3 k.p.c.), a konsekwencją - wygaśnięcie z chwilą śmierci dożywotnika (por. np. orz. SN z dnia 21 marca 1968 r. II CZ 67/68). W tym też sensie, ale od strony negatywnej, określa treść i cel prawa dożywocia art. 911 k.c. głosząc, że jeśli to prawo jest ustanowione na rzecz kilku osób, to w razie śmierci jednej z nich ulega ono odpowiedniemu zmniejszeniu.

Wygaśnięcie prawa dożywocia z chwilą śmierci dożywotnika, w tym także roszczeń wynikających z tego prawa, znajduje wytłumaczenie w okoliczności, że treścią i celem prawa dożywocia jest zapewnienie osobie dożywotnika dożywotniego utrzymania, tj. zapewnienie osobie dożywotnika utrzymywania tylko dopóty, dopóki ta osoba żyje. Toteż prawa dożywocia i wynikające z niego roszczenia, jako wygasłe i stąd już nie istniejące, nie mogą należeć i nie należą ani do spadku po dożywotniku (art. 922 § 2 zd. 1 k.c.), ani do spadku po żadnej innej osobie. Wynika stąd, że prawo to i roszczenia nie mogą być dziedziczone.

Prawo dożywocia nie ulega dziedziczeniu również wtedy, kiedy do jego treści należy służebność mieszkania (art. 908 § 2 k.c.), a strony umówiły się, że po śmierci dożywotnika służebność mieszkania przysługiwać będzie jego dzieciom, małżonkowi czy rodzicom (art. 301 § 2 k.c.). Wspomniana służebność mieszkania nie należy do spadku z tej przyczyny, że przechodzi na osoby oznaczone w umowie niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami w rozumieniu art. 922 § 2 zd. 2 k.c.; skoro jednak żadna z osób wymienionych w art. 301 § 2 k.c. nie może wystąpić z roszczeniem z art. 913 § 2 k.c., to odpada tu potrzeba dalszych rozważań w tej kwestii. Natomiast ulegają dziedziczeniu świadczenia wymagalne za życia dożywotnika oraz koszty pogrzebu dożywotnika nie wyłożone przez zobowiązanego z tytułu prawa dożywocia, co jednak z punktu widzenia roszczenia z art. 913 § 2 k.c. też pozostaje bezprzedmiotowe.

W orzeczeniu z dnia 26 marca 1965 r. III CR 28/65 Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że prawo dożywocia nie może być dziedziczone, w tym również i roszczenia wynikające z tego prawa (mianowicie przewidziane w art. 913 § 2 k.c. roszczenie dożywotnika będącego zbywcą nieruchomości o rozwiązanie umowy o dożywocie), dając wyraz swemu stanowisku w słowach, że "gdyby" dożywotnik zbywca nieruchomości "za swego życia nie wytoczył powództwa, jego spadkobierca nie mógłby wystąpić z takim roszczeniem".

We wspomnianym orzeczeniu z dnia 26 marca 1965 r. Sąd Najwyższy rozważał szczególny wypadek, czy roszczenie dożywotnika, który wytoczył powództwo oparte na art. 913 § 2 k.c., ale zmarł przed zakończeniem tego postępowania, także nie może być dziedziczone, i w wyniku tych rozważań wyprowadził w drodze wykładni taki materialnoprawny wyjątek od zasady, jaki w odniesieniu do roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę zawiera przepis ustawy (art. 445 § 3 k.c.), a mianowicie, że roszczenie dożywotnika będącego zbywcą nieruchomości, który po wytoczeniu powództwa o rozwiązanie umowy o dożywocie (art. 913 § 2 k.c.) zmarł przed zakończeniem tego postępowania, przechodzi na jego spadkobiercę.

Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1965 r. opiera swe stanowisko na konstrukcji co do dziedziczności sytuacji prawnej polegającej na wytoczeniu przez dożywotnika zbywcę nieruchomości powództwa z art. 913 § 2 k.c. a potem śmierci tegoż dożywotnika przed zakończeniem postępowania - sytuacji prawnej, "która w razie zasadności roszczenia doprowadziłaby do odzyskania własności (...) nieruchomości". W sformułowaniu co do "dziedziczności sytuacji prawnej" chodzi w istocie o to, że - stanowiąc wyjątek od zasady - "podniesienie" przez dożywotnika będącego zbywcą nieruchomości roszczenia z art. 913 § 2 k.c. sprawia, iż pomimo śmierci tego dożywotnika roszczenie z art. 913 § 2 k.c. nie wygasa, lecz nabywa je spadkobierca dożywotnika.

Kodeks cywilny normuje również roszczenie dożywotnika wtedy, kiedy dożywotnik będący zbywcą nieruchomości wytoczył powództwo o rozwiązanie umowy o dożywocie (art. 913 § 2 k.c.) i zmarł przed zakończeniem tego postępowania, w taki mianowicie sposób, który wynika z całokształtu przepisów mających za przedmiot prawo dożywocia i roszczenia objęte tym prawem, prawo zaś to i roszczenia te mają charakter osobisty, przedstawiają się jako nierozerwalnie związane z osobą dożywotnika, są niezbywalne, nie podlegają egzekucji, wygasają i przestają istnieć z chwilą śmierci dożywotnika.

Innymi słowy - kodeks cywilny normuje również roszczenie dożywotnika w przytoczonym wypadku jako roszczenie wygasłe z chwilą jego śmierci i stąd już nie istniejące, a więc nie ulegające dziedziczeniu i tym samym nie mogące przejść na spadkobiercę dożywotnika. W tym przeto zakresie nie zachodzi żadna luka w prawie.

Uchwała SN 7 sędziów - zasada prawna z dnia 16 marca 1970 r., III CZP 112/69

Standard: 29760 (pełna treść orzeczenia)