Rozporządzenie rzeczą należącą do spadku bez zgody wszystkich współspadkobierców art. 1035 kc. w zw. z art. 199 k.c. i art. 58 k.c.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. postanowienie SN z dnia 23 stycznia 2013 r., I CSK 262/12) przyjmuje się, że rozporządzenie przedmiotem wchodzącym w skład spadku stanowi w istocie rozporządzenie udziałami w tym przedmiocie, tj. także udziałami nienależącymi do spadkobiercy dokonującego takiego rozporządzania.

Konsekwencją tego stanowiska jest to, że rozporządzenie przez spadkobiercę przedmiotem wchodzącym w skład spadku bez zgody pozostałych spadkobierców jest, zgodnie z art. 1036 k.c., jedynie bezskuteczne, o ile narusza uprawnienia spadkobierców, którzy nie wyrazili zgody na rozporządzenie, przysługujące im na podstawie przepisów od dziale spadku.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego zajęto także odmienne, od wyżej przedstawionego, stanowisko zgodnie z którym art. 1036 k.c. dotyczy wyłącznie rozporządzenia przez spadkobiercę jego udziałem w przedmiocie należącym do spadku. Jest to więc przepis szczególny tylko w stosunku do art. 198 k.c. Natomiast do rozporządzenia przez spadkobiercę przedmiotem należącym do spadku, wobec braku przepisu szczególnego zawartego w przepisach o wspólności majątku spadkowego i dziale spadku, ma zastosowanie art. 199 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. (por. postanowienie z dnia 24 sierpnia 2011 r., IV CSK 521/10). Stanowisko to jest również wyrażane w piśmiennictwie prawniczym.

Sąd Najwyższy, w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną, przychyla się do drugiego z wyżej przedstawionych stanowisk. Przemawia za tym już wykładnia gramatyczna art. 1036 k.c., w którym mowa o rozporządzeniu udziałem (liczba pojedyncza), a nie o rozporządzeniu udziałami (liczba mnoga) w przedmiocie należącym do spadku. Poza tym ustawodawca nie wyodrębnił w ogóle tego rodzaju czynności, jak rozporządzenie przedmiotem należącym do spadku, mimo że w przepisach dotyczących współwłasności rzeczy wyodrębnił obok czynności rozporządzenia udziałem czynność polegającą na rozporządzeniu rzeczą wspólną, a jednocześnie nie wyłączył zastosowania art. 199 k.c. w odniesieniu do wspólności majątku spadkowego.

Z uwagi na treść przepisów art. 198 i 199 k.c. nie można też przyjąć, aby czynność rozporządzenia rzeczą będącą przedmiotem współwłasności była równoznaczna z czynnością polegającą na zbyciu udziałów w tym przedmiocie. 

Z tych samych przyczyn nie można utożsamiać czynności rozporządzenia przedmiotem należącym do spadku z czynnością rozporządzenia udziałami spadkobierców w tym przedmiocie.

Skutkiem rozporządzenia przez spadkobiercę jego udziałem w przedmiocie należącym do spadku nie jest zniesienie stosunku współwłasności istniejącego dotychczas pomiędzy spadkobiercami także w odniesieniu do przedmiotu należącego do spadku, który utrzymuje się nadal, z tą zmianą, że współwłaścicielem tego przedmiotu staje się na skutek sukcesji syngularnej osoba trzecia (ewentualnie inny spadkobierca), na rzecz którego następuje rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku (por. uchwała SN z dnia 21 stycznia 2011 r., III CZP 118/10).

Rozporządzenie przedmiotem wchodzącym w skład spadku powoduje natomiast skutek polegający na ustaniu stosunku współwłasności pomiędzy spadkobiercami, a więc skutek tożsamy z częściowym działem spadku, co wymaga zawarcia umowy pomiędzy wszystkimi spadkobiercami (art. 1037 § 1 k.c.).

Skuteczne rozporządzenie przedmiotem wchodzącym w skład spadku przez spadkobiercę prowadzi więc do tego, że przedmiot ten zostaje wyłączony z działu spadku ponieważ jego przedmiotem są tylko aktywa wchodzące w skład spadku, istniejące oraz objęte współwłasnością spadkobierców w chwili działu spadku. W takim przypadku spadkobiercy - nawet ci, którzy nie wyrazili zgody na dokonanie rozporządzenia - traciliby swoje udziały w przedmiocie należącym do spadku, a w konsekwencji prawo do podziału tego składnika w dziale spadku.

Przewidziana w art. 1036 k.c. sankcja bezskuteczności rozporządzenia przez spadkobiercę udziałem w przedmiocie należącym do spadku zakłada, że pozostali spadkobiercy nie tracą uprawnień wynikających ze współwłasności majątku spadkowego – obejmującej także przedmiot, udziałem w którym rozporządził jeden ze spadkobierców – których mogą dochodzić w dziale spadku obejmującym ten przedmiot (por. wyrok SN z dnia 24 stycznia 2008 r. I CSK 362/07).

Nie może też uiść uwagi to, że w części orzeczeń Sądu Najwyższego odnoszących się do tego zagadnienia (por. uchwała (7) SN z dnia 15 października 1962 r., I CO 22/62 oraz postanowienie z dnia 3 kwietnia 1990 r., III CRN 68/90) jednoznacznie wskazano, że chodzi o rozporządzenie przez spadkobiercę jego udziałem w przedmiocie należącym do spadku. Zatem nabywca udziału w przedmiocie należącym do spadku jako zainteresowany mógł być uczestnikiem postępowania działowego (szerzej uchwala SN z dnia 21 stycznia 2011 r., III CZP 118/10).

Postanowienie SN z dnia 16 listopada 2018 r., I CSK 650/17

Standard: 33636 (pełna treść orzeczenia)

W kwestii oceny, czy czynność rozporządzająca rzeczą należącą do spadku, dokonana bez zgody wszystkich współspadkobierców jest – w świetle art. 58 k.c. w związku z art. 199 i art. 1035 k.c. – nieważna, zarysowały się dwa odmienne stanowiska.

Według jednego, do którego czynności taka, dokonana z naruszeniem art. 199 k.c., jest nieważna (zob. m.in. uchwała z dnia z dnia 17 stycznia 1989 r. III CZP 108/88 oraz wyroki: z dnia 12 sierpnia 2009 r. IV CSK 81/09 i z dnia 17 stycznia 2003 III CKN 1451/00).

Zgodnie zaś z poglądem przeciwnym, do którego skłania się również skład orzekający, art. 58 k.c. dotyczy wyłącznie treści i celu czynności prawnej, a o sankcjach niespełnienia innych przesłanek czynności prawnej jest mowa poza tym przepisem (zob. wyroki: z dnia 12 maja 2000 r. V CKN 1029/00; z dnia 28 marca 2007 r. II CSK 539/06; z dnia 5 lipca 2007 r. II CSK 162/07; uchwała z dnia 14 marca 2006 r. III CZP 7/06, uz. uchwały (7) z dnia 14 września 2007 r. III CZP 31/07).

Okoliczność, iż współwłaściciel dokonujący rozporządzenia rzeczą wspólną nie ma do tego kompetencji, prowadzi zatem nie do nieważności, ale do bezskuteczności czynności prawnej w zakresie powstania skutku rzeczowego tej czynności.

Wyrok SN z dnia 18 czerwca 2014 r., V CSK 412/13

Standard: 29357 (pełna treść orzeczenia)