Postanowienie z dnia 1990-04-03 sygn. III CRN 68/90

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 68/90

Postanowienie z dnia 3 kwietnia 1990 r. 

Nabywca udziału w gospodarstwie rolnym jako przedmiocie należącym do spadku, zbytym bez zgody pozostałych spadkobierców (art. 1036 k.c.), powinien otrzymać w wyniku działu spadku - w odniesieniu do gospodarstwa rolnego - to, co otrzymałby zbywca, gdyby nie dokonał rozporządzenia. W razie zgonu zbywcy przed działem nabywcy przysługuje taka spłata, jaka przysługiwałaby zbywcy.  

Przewodniczący: sędzia SN H. Ciepła (sprawozdawca).

Sędziowie SN: Ł. Grygołajtys, K. Kołakowski.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 22 marca 1990 r. na rozprawie z wniosku następców prawnych zmarłej Zofii R. - Sabiny S. i Marianny R. z udziałem Pawła Z., Leona M., Konrada M., Marii T., Antoniny M., Piotra R., Marii R., Marianny Z., Heleny B., Jana R i Andrzeja R. o zniesienie współwłasności i dział spadku na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Bydgoszczy z dnia 29 czerwca 1989 r.

postanowił: uchylić zaskarżone postanowienie w części orzekającej o rozłożeniu spłaty w kwocie 3 802 217 zł na raty (pkt I) i zmieniając w tym zakresie orzeczenie Sądu Rejonowego w Inowrocławiu z dnia 23 maja 1988 r. sygn. akt (...) pkt 2 lit. a, określił wysokość rat na kwoty: 40.000 zł miesięcznie za okres od dnia 20 czerwca 1989 r. do dnia 17 listopada 1989 r. płatne do dnia 5-tego każdego miesiąca z góry z 55% za okres od dnia 16 lipca 1989 r. do dnia 31 października 1989 r., 120% od dnia 1 listopada 1989 r. do dnia 31 grudnia 1989 r., 60% w stosunku miesięcznym za miesiąc styczeń 1990 r. 40% za miesiąc luty 1990 r. 18% za miesiąc marzec 1990 r. i nadal z ustawowymi odsetkami: po 102.000 zł miesięcznie od dnia 18 listopada 1989 r. odpowiednio z określonymi wyżej odsetkami, w razie uchybienia terminu płatności rat, płatne do dnia 5-tego każdego miesiąca z góry, poczynając od dnia 18 listopada 1989 r.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Inowrocławiu postanowieniem z dnia 23 maja 1988 r. dokonał działu spadku po Józefie R. i zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego o powierzchni 14,95 ha, stanowiącego współwłasność wnioskodawczyni w 5/8 częściach i Michała R. w 3/8 częściach w ten sposób, że gospodarstwo to przyznał w całości na własność wnioskodawczyni i zasądził na rzecz uczestników postępowania spłaty, w tym na rzecz uczestnika Pawła Z. spłatę w kwocie 3 115 094 zł, płatną w pięciu równych ratach rocznych do dnia 30 czerwca 1993 r.

Na skutek rewizji wnioskodawczyni i uczestnika Pawła Z. Sąd Wojewódzki w Bydgoszczy postanowieniem z dnia 29 czerwca 1989 r. zmienił postanowienie Sądu Rejonowego m.in. w części zasądzającej spłatę na rzecz uczestnika Pawła Z. i zasądził na jego rzecz spłatę w kwocie 3 802 217 zł płatną w ratach po 22 000 zł miesięcznie z 55% odsetkami.

Wymienione postanowienie Sądu Wojewódzkiego w części orzekającej o spłacie na rzecz Pawła Z., zaskarżył Minister Sprawiedliwości rewizją nadzwyczajną i zarzucając rażące naruszenie art. 1036 k.c. oraz § 10 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1983 r. Nr 19, poz. 86 ze zm.) w związku z art. 1076 k.c. wniósł o uchylenie tego postanowienia w zaskarżonym zakresie i o orzeczenie co do istoty sprawy, ewentualnie o uchylenie też postanowienia Sądu Rejonowego w części orzekającej o spłacie dla tego uczestnika i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzut rażącego naruszenia prawa jest uzasadniony tylko częściowo. Pogląd skarżącego, że art. 1036 k.c. nie ma zastosowania w sytuacji, gdy zbywca udziału w gospodarstwie rolnym, jako przedmiocie należącym do spadku, umiera przed dokonaniem działu tego spadku, i że wówczas sytuacja nabywcy w zakresie spłaty staje się zależna od sytuacji spadkobierców zbywcy uprawnionych do dziedziczenia jego udziału w gospodarstwie rolnym, jest wewnętrznie sprzeczny.

Konsekwencją bowiem wyłączenia zastosowania przepisu art. 1036 k.c. powinno być przyjęcie skuteczności zbycia udziału w spadkowym gospodarstwie rolnym. Zatem nabywca w zakresie uprawnień do otrzymania gospodarstwa w naturze nie musiałby ustąpić współspadkobiercom, którzy na zbycie nie wyrazili zgody.

W sprzeczności z tym pozostaje pogląd skarżącego zakładający, że sytuacja nabywcy w zakresie spłaty jest zależna od sytuacji spadkobierców zbywcy uprawnionych do dziedziczenia gospodarstwa. Pogląd ten jest bowiem wynikiem zastosowania art. 1036 k.c.

Niezależnie od tej wewnętrznej sprzeczności pogląd skarżącego nie znajduje uzasadnienia w treści omawianego przepisu. Ogranicza on skuteczność rozporządzenia przez spadkobiercę swym udziałem w przedmiocie należącym do spadku. Współspadkobiercy stają się z mocy samego prawa, z chwilą otwarcia spadku, współwłaścicielami każdego przedmiotu należącego do spadku i mogą swymi udziałami w tych przedmiotach swobodnie rozporządzać. Stanowiąc taką zasadę, ustawodawca nie mógł pominąć okoliczności, że przedmioty te składają się na zorganizowaną całość gospodarczą i realizacja tej zasady mogłaby, jako godząca w tę całość, prowadzić do gospodarczo ujemnych następstw. Ażeby temu zapobiec, odpowiednio ograniczył w art. 1036 k.c. skuteczność takiego rozporządzenia, co pozwala w określonej sytuacji na prowadzenie działu spadku w taki sposób, jakby spadkobierca takiego rozporządzenia nie dokonał. W konsekwencji tego unormowania spadek - pomimo dokonania takiego rozporządzenia - jest traktowany w toku działu jako całość gospodarcza.

Prawidłowa wykładnia omawianego przepisu prowadzi do wniosku, że dokonane przed działem spadku przez poszczególnych współspadkobierców rozporządzenia udziałami w przedmiotach spadkowych są wobec pozostałych współspadkobierców nieskuteczne w tym znaczeniu, że dział spadku można przeprowadzić tak, jakby rozporządzeń nie dokonano. Zatem nabywając od jednego ze spadkobierców udział w gospodarstwie rolnym jako przedmiocie należącym do spadku, przy braku zgody pozostałych spadkobierców, nabywca powinien się liczyć tylko z tym, że nabycie to będzie bezskuteczne o tyle, o ile będzie naruszało uprawnienia tych spadkobierców wynikające z przepisów o dziale spadku. Oznacza to, że nabywca udziału w gospodarstwie, aczkolwiek staje się współwłaścicielem gospodarstwa, jednakże tak w zakresie uprawnień do otrzymania go w naturze, jak i ewentualnej spłaty, wstępuje w sytuację prawną zbywcy. Skoro zbywca zmarł przed dokonaniem działu, nabywcy w jego wyniku przysługuje spłata, jak przypadałaby - w braku aktu zbycia - zbywcy. Omawiany przepis nie przewiduje bowiem sankcji nieważności nabycia, a jedynie ogranicza jego skuteczność.

Podzielenie poglądu skarżącego ograniczałoby, bez podstawy prawnej, realizację zasady swobodnego rozporządzenia udziałami w przedmiotach należących do spadku i prowadziło do gospodarczo ujemnych następstw. W razie bowiem niespełnienia przez żadnego ze spadkobierców zbywcy warunków do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, nabywca byłby pozbawiony spłaty i miałby do nich jedynie roszczenie z rękojmi. W przypadku zaś spełnienia tych warunków przez kilku spadkobierców, z których jeden byłby trwale niezdolny do pracy, powstałby trudny do rozwiązania problem ustalenia wysokości i sposobu płatności spłaty przysługującej nabywcy. Według obowiązujących przepisów tak wysokość, jak i sposób płatności spłaty są bowiem różne dla każdego z takich spadkobierców.

Trzeba natomiast przyznać rację skarżącemu, że Sądy obu instancji ustaliły wysokość rat spłaty zasądzonej na rzecz uczestnika Pawła Z. z naruszeniem § 10 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych w brzmieniu nadanym rozporządzeniem z dnia 8 sierpnia 1988 r. (Dz. U. Nr 29, poz. 202). Zgodnie z tym przepisem spłaty spadkowe na rzecz spadkobierców, którzy w chwili działu spadku byli trwale niezdolni do pracy, podlegają uiszczeniu w ratach miesięcznych równych najniższej emeryturze pracowniczej.

Skoro w konsekwencji przytoczonych wyżej rozważań sytuacja uczestnika Pawła Z., także w zakresie przysługującej spłaty, jest taka, jaka byłaby sytuacja zbywcy, gdyby nie dokonał zbycia udziału w gospodarstwie rolnym, a ten w chwili działu byłby trwale niezdolny do pracy (89 lat), należna mu spłata podlegałaby stosownie do przepisu § 10 powołanego rozporządzenia uregulowaniu w ratach miesięcznych. Ich wysokość wyniosła po 40 000 zł miesięcznie za okres od dnia 20 czerwca 1989 r. do dnia 17 listopada 1989 r. i po 102 000 zł miesięcznie od dnia 18 listopada 1989 r. (§ 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie najniższych emerytur i rent w brzmieniu nadanym rozporządzeniem z dnia 16 czerwca 1989 r. - Dz. U. Nr 38, poz. 208 i z dnia 18 listopada 1989 r. - Dz. U. Nr 61, poz. 362).

Uwzględniając w tym zakresie zarzut rażącego naruszenia prawa, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie w części orzekającej o rozłożeniu spłaty na raty i zmieniając odpowiednio orzeczenie Sądu Rejonowego w Inowrocławiu orzekł jak w sentencji (art. 422 § 1 k.p.c.).

 OSNC 1991r., Nr 8-9, poz.109