Rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez zgody współspadkobierców (art. 1036 k.c.)

Rozporządzenie udziałem w spadku (całym udziałem w masie majątkowej wchodzącej w skład spadku) jest dopuszczalne i nie wymaga zgody pozostałych spadkobierców (art. 1051 zd. drugie k.c.). Oprócz tego w art. 1036 k.c. uregulowano czynność rozporządzenia przez spadkobiercę udziałem w przedmiocie należącym do spadku.

Mimo braku przepisu określającego wysokość udziału spadkobiercy w przedmiotach należących do spadku, należy przyjąć, że odpowiada on wysokością udziałowi spadkobiercy w spadku, w skład którego wchodzą poszczególne rzeczy i prawa majątkowe spadkodawcy. Rozporządzenie przez spadkobiercę jego udziałem w przedmiocie należącym do spadku może nastąpić, odmiennie od reguły przewidzianej w art. 198 k.c., tylko za zgodą pozostałych spadkobierców.

Nie budzi wątpliwości stanowisko, zgodnie z którym do zgody spadkobierców ma wówczas zastosowanie art. 63 k.c. Jeżeli więc do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna, oświadczenie obejmujące zgodę osoby trzeciej (odpowiednio więc także zgodę spadkobierców) powinno być złożone w tej samej formie. W braku jednak zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.

Przepis zawarty w art. 1036 k.c. ogranicza więc możliwość swobodnego rozporządzania udziałem spadkobiercy w przedmiocie należącym do spadku w stosunku do – wynikającej z art. 198 k.c. – możliwości rozporządzania przez współwłaściciela jego udziałem we współwłasności rzeczy. Norma wynikająca z art. 1036 k.c. nie tylko uzależnia dokonanie rozporządzenia przez spadkobiercę jego udziałem w przedmiocie należącym do spadku od zgody pozostałych spadkobierców, ale także określa skutki dokonania tej czynności bez tej zgody.

Czynność taka nie jest nieważna, ale jedynie bezskuteczna wtedy, gdy narusza uprawnienia na podstawie przepisów o dziale spadku przysługujące spadkobiercy, który nie wyraził zgody na to rozporządzenie.

Rozporządzenie przez spadkobiercę jego udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez zgody pozostałych spadkobierców może powodować sankcję bezskuteczności przewidzianą w art. 1036 k.c., która wynika z mocy prawa, a nie z mocy orzeczenia sądu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2008 r., I CSK 362/07). Orzekając o bezskuteczności, sąd nie uznaje w sentencji postanowienia działowego czynności za niewywołującej takiego skutku ani też nie określa zakresu sankcji bezskuteczności, gdyż wynika ona z ustawy (por. postanowienie SN z dnia 12 maja 2016 r., IV CSK 477/15).

Ocena, czy zachodzą podstawy do zastosowania tej sankcji powinna być więc dokonana dopiero w orzeczeniu działowym obejmującym przedmiot, udział w którym był objęty rozporządzeniem, ponieważ rozporządzenie przez spadkobiercę jego udziałem w przedmiocie należącym do spadku, o którym mowa w art. 1036 k.c., nie prowadzi do ustania stosunku współwłasności co do tego przedmiotu spadku pomiędzy pozostałymi spadkobiercami. Nawet więc przyjęcie, że nie było podstaw do zastosowania sankcji przewidzianej w art. 1036 k.c. w stosunku do ocenianego rozporządzenia udziałem w spadku przez spadkobiercę nie powinno eliminować danego przedmiotu z działu spadku.

Postanowienie SN z dnia 16 listopada 2018 r., I CSK 650/17

Standard: 33637 (pełna treść orzeczenia)

Rozporządzenie przedmiotem należącym do spadku stanowi faktycznie rozporządzenie udziałem w tym przedmiocie. Bezskuteczność dokonanego rozporządzenia, polega na tym, że sąd dokonujący działu spadku może traktować określony przedmiot jakby udział w nim nadal należał do współspadkobiercy, tj. przeprowadzić dział spadku tak jakby rozporządzenia nie było. Orzekając o bezskuteczności sąd nie uznaje w sentencji postanowienia działowego czynności za nie wywołującą skutków, ani też nie określa zakresu sankcji bezskuteczności, gdyż wynika ona z ustawy.

Postanowienie SN z dnia 12 maja 2016 r., IV CSK 477/15

Standard: 66663 (pełna treść orzeczenia)