Domniemanie ojcostwa przewidziane w art. 85 § 1 k.r.o.

Prawidłowe ustalenie podstawy domniemania ojcostwa pozamałżeńskiego stanowi względną gwarancję, że proces o ustalenie ojcostwa będzie toczył się przeciwko domniemanemu ojcu. Zaniechanie postępowania dowodowego na okoliczność prawdziwości podstawy domniemania może prowadzić do takiej sytuacji, że pozwany walczyć będzie z domniemaniem, które nie istnieje.

Celem postępowania o ustalenie ojcostwa, jest wykazanie okoliczności obcowania matki małoletniego dziecka z pozwanym mężczyzną.

Wyrok SN z dnia 27 lipca 2021 r., I NSNc 131/20

Standard: 56672 (pełna treść orzeczenia)

Według art. 85 § 1 k.r.o. domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka. Stosownie do tego przepisu, w związku z art. 6 k.c., stronę powodową obarcza ciężar dowodu faktu obcowania pozwanego mężczyzny z matką dziecka w ustawowym okresie koncepcyjnym, czyli współżycia z nią nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka.

krąg dowodów mogących podważać domniemanie ojcostwa, związane z faktem obcowania w ustawowym okresie koncepcyjnym, poszerzał się w miarę rozwoju nauk przyrodniczych. Do takich dowodów, stosowanych w praktyce polskich sądów, jak dowód na niezdolność zapłodnienia w okresie, na który przypada poczęcie, dowód wyłączający ojcostwo oparty na zestawieniu czasu obcowania pozwanego i matki dziecka ze stanem rozwoju dziecka w chwili urodzenia oraz dowód z grupowego badania krwi - w różnych wariantach (zob. uchwała całej Izby Cywilnej SN z dnia 6 grudnia 1952 r., zawierająca wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, C. Prez. 166/52; wyrok SN z dnia 29 stycznia 1987 r., III CRN 401/86), dowód z badań antropologicznych (zob. orzeczenie SN z dnia 19 stycznia 1961 r., 4 CR 878/60; uchwała całej Izby SN z dnia 9 czerwca 1976 r., zawierająca zalecenia kierunkowe w sprawie wzmożenia ochrony rodziny, III CZP 46/75, OSNCP 1976, nr 9, poz. 184, pkt X), w początkach lat dziewięćdziesiątych doszedł dowód z badań DNA (zob. wyrok SN z dnia 16 lutego 1994 r., II CRN 176/93).

W odróżnieniu od innych dowodów, zdolnych w sposób pewny co najwyżej wykluczyć ojcostwo pozwanego, pozwala on z prawdopodobieństwem równym praktycznej pewności, stwierdzić, że pozwany jest ojcem dziecka, którego dotyczy postępowanie (wyrok SN z dnia 25 kwietnia 1997 r., I CKN 68/97). Mimo to - wobec treści unormowania zawartego w art. 85 § 1 k.r.o. - de lege lata również ten dowód może być traktowany jedynie jako środek weryfikacji domniemania ojcostwa; wynik badań polimorfizmu DNA, wskazujący na ojcostwo pozwanego, oznacza pozostanie w mocy domniemania ojcostwa pozwanego, natomiast wynik negatywny - obalenie domniemania ojcostwa pozwanego. Wynika stąd, że dopuszczenie dowodu z badań DNA zakłada uprzednie stwierdzenie istnienia podstawy domniemania z art. 85 § 1 k.r.o.

Z faktu, że na pozwanym mężczyźnie spoczywa ciężar dowodu okoliczności podważających domniemanie ojcostwa, nie musi wynikać, iż przeprowadzenie określonych dowodów dla wykazania tych okoliczności może nastąpić tylko na wniosek pozwanego mężczyzny. Na tle mającego zastosowanie w rozpoznawanej sprawie stanu prawnego obowiązującego przed 1 lipca 1996 r. uznawano w sprawach o ustalenie ojcostwa jako zasadę działanie przez sąd z urzędu (zob. w szczególności uchwałę Zgromadzenia Ogólnego SN z dnia 15 lipca 1974 r., zawierającą zalecenia kierunkowe w sprawie dalszego podnoszenie poziomu i sprawności postępowania sądowego, Kw. Pr. 2/74 oraz uchwałę całej Izby SN z dnia 9 czerwca 1976 r., III CZP 46/75, pkt X). Jednakże również obecnie, po uchyleniu z dniem 1 lipca 1996 r. § 2 w art. 3 k.p.c., nie jest wykluczone w wymienionych sprawach uzupełnienie postępowania dowodowego przez sąd z własnej inicjatywy, na zasadzie przepisu art. 232 k.p.c. Co więcej, w sprawach o ustalenie ojcostwa potrzeba wspomnianego uzupełnienia może być bardziej uzasadniona niż w innych, z uwagi na dochodzący do głosu w tych sprawach interes publiczny.

Należy zaznaczyć, że właśnie ze względu na to, iż prawidłowe określenie stanu cywilnego leży w interesie publicznym, pozwany w procesie o ustalenie ojcostwa jest pozbawiony możliwości niektórych dyspozycji, a mianowicie uznania powództwa lub przyznania okoliczności faktycznych; z tych też przyczyn wyrok zaoczny przeciwko pozwanemu nie może się opierać na uznaniu przytoczonych w pozwie twierdzeń powoda o okolicznościach faktycznych za prawdziwe (art. 458 § 1 k.p.c.). W tych wypadkach brak inicjatywy ze strony pozwanego powinien być zastąpiony inicjatywą sądu. Konsekwentnie, nieodzowne wydaje się też podjęcie przez sąd inicjatywy w innych wypadkach bezczynności stron procesu o ustalenie ojcostwa, gdy przemawia za tym wzgląd na interes publiczny. Uzupełnienie przez sąd z własnej inicjatywy postępowania dowodowego w sprawie o ustalenie ojcostwa może w szczególności polegać na dopuszczeniu dowodu z badań DNA.

Mając na względzie przedstawione wyżej uwagi o rozkładzie ciężaru dowodu, można było oczekiwać wystąpienia z wnioskiem o przeprowadzenie dowodu z badań DNA nie przez stronę powodowa, lecz przez pozwanego. To jednak, że stało się inaczej, nie ma wpływu na ocenę zasadności wspomnianego wniosku dowodowego, skoro wskazany w nim dowód mógł być dopuszczony przez sąd nawet z urzędu. Podobnie, okoliczność ta pozostaje bez wpływu na rozstrzygnięcie kwestii uniemożliwienia przez pozwanego przeprowadzenia dowodu z badań DNA.

O braku podstaw do wykluczenia ojcostwa pozwanego na podstawie dowodu z badań antropologicznych przesądzała już przytoczona wyżej treść ekspertyzy antropologicznej. W orzecznictwie przyjmowano (zob. np. powołaną wyżej uchwałę składu całej izby SN z dnia 9 czerwca 1976 r., III CZP 46/75, pkt X), że dowód z badań antropologicznych może stanowić podstawę negatywnego rozstrzygnięcia o ojcostwie pozwanego tylko wtedy, gdy, przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności, wskazuje on z dużym prawdopodobieństwem na nieistnienie ojcostwa pozwanego. Ten dość niepewny dowód utracił jednak całkowicie swą przydatność w sprawach o ustalenie ojcostwa po wdrożeniu do praktyki sądowej dowodu z badań DNA

Wyrok SN z dnia 17 września 1999 r., I CKN 1138/98

Standard: 55852 (pełna treść orzeczenia)