Umowa o pracę jako umowa przyrzeczona w umowie przedwstępnej (art. 389 § 1 k.c.)

Możliwe jest zawarcie umowy przedwstępnej, w której jedna ze stron lub obie strony zobowiążą się do zawarcia umowy o pracę jako umowy przyrzeczonej (art. 389 § 1 k.c.). Przepisy Kodeksu pracy nie przewidują umowy przedwstępnej dotyczącej zawarcia w przyszłości umowy o pracę, ale też nie wyłączają dopuszczalności jej zawarcia. Możliwe jest więc odpowiednie stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego (art. 300 k.p.), gdyż zawarcie umowy przedwstępnej obejmującej umowę o pracę nie jest sprzeczne z zasadami prawa pracy (por. uchwałę SN z 21 czerwca 1972 r., III PZP 13/72; wyrok z 15 marca 1977 r., I PRN 22/77 oraz postanowienie z 13 maja 1977 r., I PZ 23/77).

Zawarcie umowy przedwstępnej, przewidującej zawarcie w przyszłości umowy o pracę, daje stronom uprawnienia określone przepisami prawa cywilnego w celu prawidłowej realizacji zobowiązań przyjętych w treści umowy przedwstępnej. Jeżeli więc (przyszły) pracodawca uchyla się od zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę, to (przyszłemu) pracownikowi przysługuje albo roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej (art. 390 § 2 k.c.), albo roszczenie o naprawienie szkody, którą poniósł przez to, że liczył na zawarcie umowy przyrzeczonej (art. 390 § 1 k.c.).

Sprawa dotycząca roszczeń wynikających z przedwstępnej umowy o pracę jest sprawą z zakresu prawa pracy (por. uchwałę SN z 26 lipca 1974 r., III PZP 22/74; postanowienie z 2 października 1975 r., I PRN 21/75 oraz wyrok z 19 stycznia 1998 r., I PKN 482/97), co oznacza, że rozpoznaje ją sąd pracy (sąd rejonowy albo sąd okręgowy - w zależności od przyjętych podstaw właściwości rzeczowej - art. 16 i art. 17 pkt 4 k.p.c.). Jednak roszczenia wynikające z przedwstępnej umowy, której przedmiotem miało być zawarcie umowy o pracę, nie są roszczeniami ze stosunku pracy, ponieważ stosunek pracy jeszcze nie istnieje. Nie może mieć do nich zastosowania art. 291 § 1 k.p. Dla zastosowania art. 291 § 1 k.p. konieczne jest, aby w ogóle powstał (istniał) stosunek pracy. Przy dochodzeniu roszczeń wynikających z niewykonania umowy przedwstępnej obejmującej zawarcie umowy o pracę jako umowy przyrzeczonej źródłem tych roszczeń jest niezawarcie umowy o pracę, czyli niepowstanie stosunku pracy.

Kodeks pracy nie zawiera przepisów regulujących umowę przedwstępną. Do umowy przedwstępnej zawartej między ewentualnym przyszłym pracodawcą i ewentualnym przyszłym pracownikiem mają zastosowanie wyłącznie przepisy Kodeksu cywilnego, w tym przepisy regulującej kwestię przedawnienia roszczeń wynikających z tej umowy.

W art. 389 i 390 k.c. całościowo i wyczerpująco uregulowano umowę przedwstępną jako czynność prawną wspólną dla całego prawa prywatnego. Stosowanie do umowy przedwstępnej, zawartej między potencjalnymi przyszłymi stronami stosunku pracy, przepisów prawa cywilnego oznacza również obowiązek stosowania art. 390 § 3 k.c.

Roszczenia z umowy przedwstępnej przewidującej zawarcie umowy o pracę przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym przyrzeczona umów o pracę miała być zawarta, czyli według art. 390 § 3 k.c. Początek biegu terminu przedawnienia roszczeń z umowy przedwstępnej rozpoczyna się w dniu, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Tak wyznaczony początek biegu przedawnienia odnosi się nie tylko do roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej, ale także do roszczeń odszkodowawczych - w tym także wynikających z ustalenia w umowie kary umownej - jeżeli wierzyciel nie dochodzi zawarcia umowy przyrzeczonej. 

Według uchwały z 22 kwietnia 1977 r., I PZP 5/77, w razie odmowy przez zakład pracy zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę na czas nieokreślony, poszkodowanemu przysługuje na podstawie art. 390 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. roszczenie o odszkodowanie, którego wysokość z reguły nie powinna przekraczać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia za pracę na stanowisku objętym umową przedwstępną, a dochodzenie tego odszkodowania nie jest uzależnione od żądania zawarcia umowy przyrzeczonej.

Pogląd wyrażony w tej uchwale nie był powszechnie akceptowany już w chwili jej podejmowania, tym bardziej należy odnieść się do tezy uchwały z pewną ostrożnością w zmienionych warunkach społeczno-ekonomicznych wynikających z transformacji ustrojowej.

Obecnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, że jeżeli strona zobowiązana do zawarcia umowy przyrzeczonej uchyla się od jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej w zakresie tzw. ujemne-go interesu umownego. Przyjmuje się, że pojęciem tym objęte są zarówno straty (damnum emergens), jak również utracone korzyści (lucrum cessans) - poniesione w związku z zawarciem umowy przedwstępnej (por. wyrok SN z 14 października 2005 r., III CK 103/05).

W najnowszym orzecznictwie dotyczącym umów przedwstępnych zawieranych przez przyszłe strony stosunku pracy przyjmuje się, że zgodnie z art. 390 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p., jeżeli strona zobowiązana do zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę (pracodawca) uchyla się od jej zawarcia, druga strona (pracownik) może żądać naprawienia szkody polegającej na utracie wynagrodzenia uzyskiwanego w stosunku pracy, który został przez nią rozwiązany dlatego, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej, a nie szkody polegającej na utracie wynagrodzenia, które miała otrzymać według ustaleń umowy przyrzeczonej (por. wyrok SN z 6 stycznia 2009 r., I PK 117/08).

W sprawach o roszczenia wynikające z przedwstępnej umowy o pracę istotna jest ocena, w jakiej wysokości w granicach ujemnego interesu umownego przysługuje odszkodowanie pracownikowi niezatrudnionemu przez pracodawcę z przyczyn leżących po jego stronie.

W uchwale z 22 kwietnia 1977 r., I PZP 5/77, Sąd Najwyższy przyjął, że w razie odmowy przez pracodawcę zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę na czas nieokreślony, poszkodowanemu przysługuje na podstawie art. 390 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. roszczenie o odszkodowanie, którego wysokość z reguły nie powinna przekraczać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia za pracę na stanowisku objętym umową przedwstępną. W uzasadnieniu tej uchwały podniesiono, że w stosunkach pracy szkodę osoby ubiegającej się o zatrudnienie stanowić będą z reguły „zarobki utracone wskutek pozostawania bez pracy”.

Sąd Najwyższy przeprowadził następnie wywód prawny prowadzący do wniosku o ograniczeniu zakresu odszkodowania do kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia. Nie rozważał natomiast szerzej, co należy rozumieć przez „zarobki utracone wskutek pozostawania bez pracy”. Należy uznać, że są to np. zarobki utracone wskutek tego, że pracownik, licząc na zawarcie umowy przyrzeczonej, rozwiązał dotychczasowy stosunek pracy, a następnie pozostawał przez pewien czas bez pracy lub uzyskał nowe zatrudnienie na gorszych warunkach płacowych.

Zakres utraconych korzyści można oceniać przez odniesienie braku zarobków w okresie pozostawania bez pracy lub ich niższej wysokości po podjęciu pracy do wynagrodzenia uzyskiwanego w rozwiązanym stosunku pracy.

Można też oceniać ten zakres w odniesieniu do wynagrodzenia, które miało przysługiwać na podstawie umowy przyrzeczonej. W obu przypadkach mamy do czynienia ze szkodą w postaci utraconych korzyści. Jednakże tylko w pierwszej z tych możliwości chodzi o szkodę poniesioną wskutek liczenia na zawarcie umowy przyrzeczonej (w granicach ujemnego interesu).

W drugim przypadku jest to bowiem szkoda poniesiona w wyniku niedojścia do skutku i niewykonania umowy przyrzeczonej. Oznacza to, że na podstawie art. 390 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p., jeżeli strona zobowiązana do zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę (pracodawca) uchyla się od jej zawarcia, druga strona (pracownik) może żądać naprawienia szkody polegającej na utracie wynagrodzenia uzyskiwanego w stosunku pracy, który został przez nią rozwiązany dlatego, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej, a nie szkody polegającej na utracie wynagrodzenia, które miała otrzymywać według ustaleń umowy przyrzeczonej (oczywiście o ile strony nie określiły odmiennie zakresu odszkodowania).

Co do zasady należy podzielić pogląd strony skarżącej, że odszkodowanie za niewykonanie umowy przedwstępnej (także umowy przedwstępnej dotyczącej zawarcia umowy o pracę jako umowy przyrzeczonej) ogranicza się do tzw. negatywnego (ujemnego) interesu umownego. Stwierdzenie to znajduje pełne uzasadnienie w brzmieniu normatywnym art. 390 § 1 k.c., który przewiduje naprawienie szkody, jaką strona poniosła „przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej”. Zasada wynikająca z art. 390 § 1 k.c. nie zmienia się przy umowie o pracę, bowiem umowa przedwstępna poprzedzająca zawarcie umowy o pracę nie jest objęta unormowaniami Kodeksu pracy, którego przepisy nie mogą być tu stosowane w drodze analogii. Zaakceptowanie przez Sąd Apelacyjny zasądzenia na rzecz powoda odszkodowania w wysokości pełnego wynagrodzenia za pracę za 12 miesięcy, czyli odszkodowania związanego z niewykonaniem umowy przyrzeczonej, stanowi naruszenie art. 390 § 1 k.c.

Wyrok SN z dnia 17 lipca 2009 r., I PK 26/09

Standard: 26680 (pełna treść orzeczenia)

Termin wystąpienia zdarzenia wyznaczającego zawarcie przyrzeczonej umowy o pracę musi być konkretny i znany stronom przynajmniej w przybliżeniu (art. 389 k.c. w związku z art. 300 k.p.).

Wyrok SN z dnia 14 grudnia 2004 r., II PK 108/04

Standard: 54175 (pełna treść orzeczenia)