Odmowa zgody na rozwód małżonka a zasady współżycia społecznego

Zgodnie z powszechnie przyjmowaną wykładnią wskazanego przepisu (korespondującą z wykładnią art. 5 k.c., co do przesłanki zgodności z zasadami współżycia społecznego korzystania z prawa) – domniemywa się, iż korzystający ze swego prawa czyni to w sposób zgodny z zasadami współżycia społecznego.

Odmowa zgody na rozwód małżonka niewinnego jest jego prawem a zatem domniemywa się, że korzystając z niego, czyni to w sposób zgodny z zasadami współżycia społecznego. Dopiero istnienie szczególnych okoliczności może domniemanie to obalić. (porównaj wyrok SN z dnia 7 XII 1965 r. III CR 278/65, wytyczne SN z 18 III 1968 r. III CZP 70/66, wyrok SN z 26 X 2000 r. II CKN 956/99).

Okoliczności te muszą być skonkretyzowane i wykazane przez stronę przeciwną, a. naruszone przez małżonka niewinnego zasady współżycia społecznego muszą zostać wyraźnie określone w sposób umożliwiający stwierdzenie, jakie reguły etycznego i uczciwego postępowania naruszył małżonek niewinny odmawiając zgody na rozwód. (porównaj wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1998 r. I C 539/97).

Utrwalony jest także w orzecznictwie Sądu Najwyższego kierunek wykładni art. 56 § 3 k.r.o., zgodnie z którym sama długotrwałość rozłączenia małżonków nie może być uznana za taką okoliczność, która w świetle art. 56 § 3 k.r.o. uzasadniałaby uznanie odmowy zgody na rozwód małżonka niewinnego za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego a nadto długotrwałość rozłączenia nie stwarza także domniemania, że małżonek niewinny odmawiając zgody na rozwód, kieruje się chęcią szykany w stosunku do małżonka winnego (por. orzeczenie SN z dnia 18 VIII 1965 r III CR. 147/65).

Długotrwałość rozłączenia małżonków powinna być zatem czynnikiem branym pod uwagę przy ocenie braku zgody małżonka niewinnego na rozwód, ale nie jako czynnik decydujący. Z reguły też odmowa zgody na rozwód małżonka niewinnego wywołana poczuciem rzeczywistej krzywdy, nie może być uznana za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego (por. wskazany wyżej wyrok SN z dnia 13 III 1998 r. I CKN 539/97).

Wyrok SN z dnia 26 lutego 2002 r., I CKN 305/01

Standard: 26436 (pełna treść orzeczenia)

Problem braku zgody współmałżonka na rozwód, gdy żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, budził w judykaturze Sądu Najwyższego liczne kontrowersje już pod rządem przepisu art. 30 § 2 kodeksu rodzinnego z 1950 r. (por. orzeczenia z dnia 22 lutego 1952 r., C 681/51, z dnia 8 lipca 1952 r., C 1115/52, z dnia 20 stycznia 1953 r., C 2244/52, z dnia 1 lutego 1957 r., 1 CR 436/56 albo z dnia 22 maja 1958 r., 1 CR 565/57).

Kontrowersje te – występujące równolegle w piśmiennictwie prawniczym – nie ustały także po wejściu w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1964 r., który w art. 56 § 3 przyjął, że w wypadku braku zgody na rozwód małżonka niewinnego rozkładu pożycia orzeczenie rozwodu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy odmowa zgody jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Początkowo zaznaczyła się w judykaturze tendencja do eksponowania przy ocenie braku zgody na rozwód – w kontekście zasad współżycia społecznego – elementów subiektywnych, widzianych na tle zasad moralnych (por. wyroki SN z dnia 18 sierpnia 1965 r., III CR 147/65 oraz z dnia 7 grudnia 1965 r., III CR 278/65, OSNCP 1966, nr 7-8, poz. 130). Taki kierunek wykładni ograniczał znacznie możliwości sądu uznania odmowy na rozwód za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, a także kierował jego uwagę wyłącznie na zagadnienia etyczne, w tym na ocenę, czy motywy odmowy zasługują na potępienie moralne, czy też nie.

W późniejszym okresie orzecznictwo zaczęło jednak wyraźnie skłaniać się ku koncepcji obiektywnej kwalifikacji zachowania się małżonka uprawnionego do odmowy udzielenia zgody na rozwód (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 1967 r., III CR 54/67, OSPiKA 1968, nr 3, poz. 57 oraz uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66, OSNCP 1968, nr 5, poz. 77). Ostatecznie można uznać za przeważające zapatrywanie judykatury, że z uznaniem odmowy na rozwód za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego nie musi się łączyć ujemna kwalifikacja moralna małżonka, a na wynikach oceny zachowania małżonka odmawiającego zgody na rozwód powinny ważyć przede wszystkim przesłanki o charakterze przedmiotowym. Pominięcie odmowy zgody na rozwód jako sprzecznej z zasadami współżycia społecznego powinno zatem nastąpić wówczas, gdy w danych okolicznościach nie ma podstaw do przyjęcia, że orzeczenie rozwodu może wywołać niepożądane skutki społeczno-wychowawcze. Podstawowe znaczenie ma tutaj teza, że celem rozwodu jest eliminacja szkody, jaką z punktu widzenia społecznego byłoby utrzymywanie formalnych związków małżeńskich, gdy małżeństwo faktycznie nie istnieje i nie ma szans na jego dalsze funkcjonowanie. W tej sytuacji, oceny skuteczności odmowy zgody na rozwód należy dokonywać zwłaszcza w kontekście przyczyn rozkładu oraz z uwzględnieniem sytuacji, jaka powstała w czasie braku pożycia małżonków, a więc np. związków pozamałżeńskich oraz dzieci w nich urodzonych, jak też społecznej celowości legalizacji tych związków (por. wyrok SN z dnia 27 października 1999 r., III CKN 412/98,).

Sąd Najwyższy rozpoznający kasację podziela ten kierunek wykładni art. 56 § 3 k.r.o., w związku z czym przesuwa na dalszy plan pierwiastki subiektywne, mogące ważyć na ocenie braku zgody pozwanej na rozwód, a także kryteria ściśle etyczne, jak np. – uwypuklane w kasacji – poczucie krzywdy pozwanej i dzieci. Sąd Najwyższy akcentuje natomiast elementy obiektywne, a wśród nich przede wszystkim fakt, że jakiekolwiek stosunki między stronami od wielu lat całkowicie ustały, że powód opuścił dom i związał się z inną kobietą poza granicami Polski, że zerwał kontakty z dziećmi oraz że zaistniały stan rzeczy ma charakter stabilny, w związku z czym brak pozytywnej prognozy powrotu powoda do pożycia z pozwaną. 

Wyrok SN z dnia 10 maja 2000 r., III CKN 1032/99

Standard: 48570 (pełna treść orzeczenia)