Prawomocność formalna (art. 363 k.p.c.)

W świetle art. 363 k.p.c., prawomocność formalną należy postrzegać i opisywać obiektywnie, jako atrybut przynależący orzeczeniu sądowemu będącemu aktem wywodzącym swoją moc z imperium państwowego, wydanym przez organ mający status sądu w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, a zatem rozstrzygający spory w sposób niezawisły i bezstronny. Orzeczenie zyskuje ten atrybut, gdy każdy z potencjalnie uprawnionych nie może wykorzystać własnego prawa do złożenia od niego zwyczajnego środka zaskarżenia, o ile taki środek był przewidziany obowiązującymi przepisami.

Wyrok staje się formalnie prawomocny następnego dnia po upływie terminu do wniesienia apelacji. Jeśli uprawnionych do zaskarżenia wyroku jest więcej, to staje się on formalnie prawomocny następnego dnia po dniu, w którym upłynął termin do wniesienia apelacji dla strony, która najpóźniej mogła wnieść ten środek odwoławczy. Wyrok zaskarżony w części nie staje się w pozostałej części formalnie prawomocny, jeżeli sąd drugiej instancji może z urzędu rozpoznać sprawę także w części niezaskarżonej.

Możliwość wniesienia apelacji jako zwyczajnego środka odwoławczego od wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji oznacza, że legitymowany do jej wniesienia podmiot może zapobiec uprawomocnieniu się wyroku o określonej treści przez dokonanie tej czynności i do czasu, aż nie skończy się postępowanie wywołane jej wniesieniem. Oznacza to, że dopóki istnieje możliwość rozpoznania przez sąd drugiej instancji sprawy rozstrzygniętej wyrokiem sądu pierwszej instancji, dopóty wyrok tego sądu nie staje się formalnie prawomocny. Wyrok nie staje się zatem formalnie prawomocny, gdy uprawniony podmiot, w terminie wniósł od niego apelację i nie zyskuje tego atrybutu przez czas, w którym istnieje możliwość, że dojdzie do ponownego merytorycznego rozpoznania rozstrzygniętej nim sprawy przez sąd drugiej instancji. Ta możliwość zostaje wyłączona z momentem odrzucenia apelacji wniesionej w terminie, przez uprawniony podmiot albo z momentem umorzenia postępowania wywołanego jej wniesieniem, pod warunkiem jednak, że brak jest podstaw do prowadzenia postępowania apelacyjnego w związku z apelacjami innych uprawnionych podmiotów.

Prawomocność, w tym i formalna, to atrybut, z którego rozstrzygający w sporze wyrok ma korzystać na przyszłość i przez z góry nieokreślony czas. Odpowiedzi na pytanie o to, kiedy wyrok staje się prawomocny należy poszukiwać w art. 363 § 1 k.p.c. W świetle tego przepisu orzeczenie staje się prawomocne, gdy nie przysługuje od niego środek odwoławczy lub inny środek zaskarżenia. Brzmienie art. 363 § 1 k.p.c. jest podstawą do zrównywania prawomocności formalnej orzeczenia z jego niezaskarżalnością w drodze środka odwoławczego lub innego środka zaskarżenia w toku instancji albo z niemożnością jego zmiany lub uchylenia wynikającą z niezaskarżalności tymi środkami zaskarżenia. Nie oznacza ona zatem całkowitej niewzruszalności wyroku, gdyż formalnie prawomocny wyrok może być jednak wzruszony poza tokiem instancji, w drodze skargi kasacyjnej (art. 398[1] k.p.c.), skargi o wznowienie postępowania (art. 399 k.p.c.), wniosku o unieważnienie prawomocnego orzeczenia oraz - wyjątkowo i jedynie przy okazji jej zasadniczej funkcji - skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 424[11] § 3 k.p.c.).

W dwuinstancyjnym postępowaniu cywilnym orzeczenia wydane przez sąd drugiej instancji (poza tymi, o których mowa w art. 394 § 1, § 1[1] , § 2 i art. 394[2] § 1 k.p.c.) stają się prawomocne z chwilą ogłoszenia, a jeżeli nie podlegają ogłoszeniu – z chwilą podpisania sentencji orzeczenia wydanego na posiedzeniu niejawnym. Czas niezbędny do doręczenia stronom odpisu orzeczenia wydanego na posiedzeniu niejawnym nie ma wpływu to, kiedy stało się prawomocne zarówno to orzeczenie, jak i ewentualnie - w razie cofnięcia apelacji - zaskarżony nią wyrok sądu pierwszej instancji.

Jeżeli ustawa nie przewiduje apelacji od wyroku, co dotyczy wyroków wydanych przez sąd drugiej instancji w wyniku rozpoznania apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji, to jej wniesienie nie może mieć wpływu na ocenę, z jaką datą stał się prawomocny zarówno wyrok sądu drugiej instancji, jak i wyrok sądu pierwszej instancji wydany w tej samej sprawie.

Ewentualnie wniesienie środka zaskarżenia na postanowienie odrzucające środek zaskarżenia nieprzewidziany ustawą i z tej przyczyny niedopuszczalny, nie ma wpływu na oznaczenie daty, z którą uprawomocnił się zaskarżony nim wyrok. Atrybut ten nabył on bowiem z mocy ustawy i jakakolwiek czynność strony nie może go wzruszyć.

W świetle art. 363 § 1 k.p.c. wyrok sądu pierwszej instancji staje się prawomocny z chwilą bezskutecznego upływu terminu do wniesienia apelacji. Skoro prawo do wniesienia apelacji przysługuje każdej stronie procesu indywidualnie, jako jej własne prawo podmiotowe, to zaskarżalny apelacją wyrok staje się prawomocny dopiero wtedy, gdy termin do jego zaskarżenia minie dla wszystkich uprawnionych. Wyrok zyskuje ten atrybut w momencie, który trzeba ustalić po zbadaniu, czy któryś z uprawnionych nie wniósł od wyroku apelacji. Gdyby tak się stało, to rozważyć trzeba nadto, jak kształtują się jej granice w świetle art. 363 § 3 k.p.c., a zatem czy wniesienie apelacji nie spowodowało, że sprawa może być rozpoznana przez sąd drugiej także w części nią niezaskarżonej, zarówno w jej aspekcie podmiotowym, jak i przedmiotowym (por. szerzej, szczególnie co do podmiotowych granic zaskarżenia i jego dopuszczalności, w uz. wyroku SN z 24 czerwca 1998 r., I PKN 169/98).

Wniesienie apelacji od wyroku jest czynnością procesową strony, a sama apelacja – kwalifikowanym pismem procesowym. Czynność procesowa podjęta przez stronę po upływie terminu przewidzianego dla jej dokonania jest bezskuteczna (art. 167 k.p.c.). Uchybienie terminowi przewidzianemu dla wniesienia apelacji powoduje zatem bezskuteczność czynności polegającej na jej wniesieniu. Czynność dokonana w taki sposób nie może mieć wpływu na określenie daty, z którą wyrok stał się prawomocny. Wypada jednak zauważyć, że wyrok nie stanie się prawomocny, jeśli choćby jeden z uprawnionych do jego zaskarżenia wniósł w terminie apelację. Wydanie postanowienie odrzucającego apelacje wniesione bezskutecznie nie ma w tym przypadku wpływu na konieczność uznania wyroku za nieprawomocny.

Dla określenia daty, z którą wyrok stał się prawomocny nie ma też znaczenia wniesienie od niego apelacji przez podmiot, którego legitymację do zaskarżenia wyroku wyłączył ustawodawca.

W opisanych wyżej przypadkach ustawa wymaga, by bezskutecznie wniesiona apelacja została odrzucona jako niedopuszczalna (art. 373 k.p.c.).

Braki powodujące, że apelacja jest niedopuszczalna nie mogą być sanowane działaniami strony podjętymi na wezwanie przewodniczącego (uchybienie terminowi) albo w ogóle nie mogą być sanowane (niedopuszczalność środka zaskarżenia, brak legitymacji do jego wniesienia). Postanowienie orzekające w powyższych okolicznościach o odrzuceniu apelacji kończy ten tok czynności procesowych, które zainicjowane zostały przez wniesienie niedopuszczalnego środka zaskarżenia od wyroku, który prawomocny formalnie stał się już wcześniej. Wydanie takiego postanowienia nie przekłada się na to, w którym momencie zaskarżony apelacją wyrok stał się prawomocny i z jaką okolicznością należy wiązać uzyskanie przez wyrok tego atrybutu. Decyduje o tym niezaskarżalność wyroku (obiektywnie lub dla określonej osoby) oraz upływ czasu. Taki pogląd przeważa też w nauce i orzecznictwie (por. np. wyroki SN z 10 marca 1993 r., I CRN 19/93; z 8 sierpnia 1995 r., II CRN 83/95; postanowienia SN z 27 lutego 2008 r., III CZP 131/07, nie publ.; z 7 kwietnia 2010 r., I BP 13/09).

Wyrok zaskarżony apelacją, którą uznano za dopuszczalną i nadano jej bieg uprawomocni się nie wcześniej niż w momencie wydania orzeczenia kończącego postępowanie wywołane przez jej wniesienie. Co do zasady, z uwagi na cel i charakter apelacji, jako środka zaskarżenia, powinno to być orzeczenie co do istoty sprawy – wyrok, niezaskarżalny już dalszym zwykłym środkiem zaskarżenia, a zatem - prawomocny, przez co prawomocny stanie się także wyrok sądu pierwszej instancji (art. 385 i art. 386 § 1 k.p.c.).

Rozpoznanie apelacji może prowadzić do wydania orzeczenia wzruszającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania (art. 386 § 2 i 4 k.p.c.). Orzeczenie takie staje się wprawdzie formalnie prawomocne według zasad rozważanych wyżej, a zatem z upływem terminu do wniesienia zażalenia, którym jest zaskarżalne (art. 394[1] § 1[1] k.p.c.) lub w momencie jego oddalenia, ale wydanie takiego orzeczenia powoduje wzruszenie wypowiedzi o istocie sprawy zawartej w wyroku sądu pierwszej instancji. W tym przypadku orzeczenie kasatoryjne wydane przez sąd drugiej instancji zyska wprawdzie formalną prawomocność, ale zarazem przestanie istnieć wyrok uwzględniający zabezpieczone roszczenie, co sprawi, że przypadek ten nie podlega rozważeniu ani w kontekście art. 754[1] k.p.c., ani w kontekście art. 744 § 1 k.p.c. (nie wiąże się on z upadkiem zabezpieczenia udzielonego roszczeniu, które ciągle pozostaje przedmiotem sporu). Wydanie w wyniku rozpoznania apelacji postanowienia uchylającego zaskarżony wyrok i umarzającego postępowanie lub odrzucającego pozew (art. 386 § 3 k.p.c.) także nie podlega rozważeniu w kontekście art. 754[1] k.p.c., gdyż tę sytuację reguluje art. 744 § 1 k.p.c.

Prawidłowo złożoną apelację uprawniony może cofnąć. Nie ma wątpliwości, że w takim przypadku zaskarżony apelacją wyrok staje się prawomocny z chwilą umorzenia postępowania wywołanego przez jej wniesienie, bowiem wydanie tego postanowienia prowadzi do zakończenia postępowania apelacyjnego i oznacza, że w postępowaniu tym nie zapadnie orzeczenie o istocie sprawy (art. 354 i art. 355 § 1 k.p.c.).

Do wydania wymienionych wyżej orzeczeń kończących postępowanie apelacyjne i powodujących albo wzruszenie, albo uprawomocnienie się wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji dochodzi po nadaniu biegu apelacji, a zatem gdy spełnia ona wszystkie przesłanki dopuszczalności zaskarżenia i może spowodować merytoryczne rozpoznanie zaskarżonego nią wyroku.

Odrębnego przeanalizowania wymaga przypadek, gdy od zaskarżalnego wyroku została wniesiona w terminie i przez uprawniony podmiot apelacja, dotknięta jednak brakami formalnymi i fiskalnymi. Takiej apelacji nie może być nadany bieg przed uzupełnieniem jej braków albo też zanim strona nie uzyska orzeczenia zwalniającego ją od obowiązku ich uzupełnienia. Braki apelacji jako kwalifikowanego pisma procesowego (art. 368 k.p.c.) podlegają usunięciu w wyznaczonym przez przewodniczącego terminie (art. 370 in fine k.p.c.).

Uchwała SN z dnia 18 października 2013 r., III CZP 64/13

Standard: 22500 (pełna treść orzeczenia)

Z treści art. 363 § 1 KPC. wynika, że warunkiem prawomocności orzeczenia jest to, aby nie mogło być ono zaskarżone w drodze zwykłych środków przewidzianych w toku instancji, przy czym niemożność zaskarżenia jest wynikiem bądź to uregulowań, w myśl których pewne orzeczenia nie mogą być zaskarżone (np. wyroki sądu kasacyjnego), bądź to upływu terminu wyznaczonego do wniesienia środka zaskarżenia.

Wyrok SN z dnia 5 lipca 2002 r., III CKN 657/00

Standard: 66362 (pełna treść orzeczenia)