Wyrok z dnia 2000-03-27 sygn. III CKN 608/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKN 608/98

Wyrok z dnia 27 marca 2000 r.

Po spełnieniu świadczenia z umowy wzajemnej przez kontrahenta gminy powoływanie się przez nią na brak kontrasygnaty skarbnika, jako przyczynę odmowy, zapłaty jest bezskuteczne.

Przewodniczący: Sędzia SN Andrzej Wypiórkiewicz

Sędziowie SN: Elżbieta Skowrońska-Bocian, Zbigniew Strus (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 27 marca 2000 r. na rozprawie sprawy z powództwa Moniki G. przeciwko Gminie H. o zapłatę, na skutek kasacji pozwanej od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Zamościu z dnia 19 lutego 1998 r.,

oddalił kasację.

Uzasadnienie

W kasacji pozwanej Gminy H. od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Zamościu oddalającego apelację Gminy od wyroku sądu pierwszej instancji zasądzającego na rzecz powódki kwotę 6733 zł z odsetkami i kosztami procesu przytoczono, jako podstawę, naruszenie art. 46 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (jedn. tekst: Dz. U. z 1996 r. Nr 13, poz. 74 ze zm.) przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że wstępne porozumienie między wójtem gminy a powódką było "ważne i skuteczne" i doprowadziło do powstania zobowiązania Gminy, mimo niezłożenia oświadczeń woli co najmniej przez dwie osoby i braku kontrasygnaty skarbnika gminy.

Ponadto skarżący przytoczył w ramach podstawy zarzuty, których sformułowania odpowiadają podstawom rewizyjnym wymienionym w art. 368 pkt 3 i 4 k.p.c. obowiązującego przed dniem 1 lipca 1996 r. dotyczące ilości śmieci wywiezionych przez powódkę.

Skarżący wnosił o zmianę wyroku Sądu Wojewódzkiego i oddalenie powództwa oraz o zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Ze względu na wymagania co do treści kasacji zawarte w art. 393[3] k.p.c. w związku z art. 393[1]/ pkt 1 i 2 k.p.c. oraz związanie Sądu Najwyższego granicami kasacji, określonymi przez przytoczone podstawy (art. 393[11] k.p.c.), prawdziwość faktów (to jest stanów i zdarzeń) przyjętych za podstawę zaskarżonego orzeczenia sądu drugiej instancji może być w postępowaniu kasacyjnym podważona tylko pośrednio, przez zakwestionowanie ich legalności, czyli zgodności z przepisami postępowania. Wymaga ono wskazania naruszonych przepisów, postaci naruszenia (błędna wykładnia lub niewłaściwe zastosowanie) i skonkretyzowanych zdarzeń (zaniechań) w toku procesu, świadczących o naruszeniu przez sąd przepisów o postępowaniu oraz ich wpływie na treść wyroku. Nawet jednak w takim wypadku Sąd Najwyższy nie orzeka o prawdziwości ustalonych faktów, lecz o wadzie dokonanych ustaleń, polegających na postępowaniu niezgodnym (w istotnym zakresie) z prawem.

W braku skutecznie przytoczonej drugiej podstawy kasacji (art. 393[1] pkt 2 k.p.c.), Sąd Najwyższy przyjął fakty ustalone w zaskarżonym wyroku za podstawę oceny zasadności pierwszej podstawy kasacji (art. 393[1] pkt 1 k.p.c.), w związku z czym nie ma możliwości podważenia przyjętej ilości wywiezionych śmieci z wysypiska J.-W.

Sąd Wojewódzki ustalił, że oświadczenia woli, składające się na umowę o uprzątnięcie śmieci z wysypiska, mogły być i były składane w formie konkludentnej, to znaczy, przez zachowanie wyraźnie wskazujące na zamiar wywołania skutków prawnych (art. 60 k.c.). Ustalił również, że po spełnieniu przez powódkę świadczenia, Gmina wypłaciła część wynagrodzenia, po weryfikacji i zatwierdzeniu złożonych przez nią dokumentów.

Ponieważ art. 60 k.c. dopuszcza swobodę sposobu wyrażenia woli, a przepisy szczególne nie zmieniają tej reguły, należy uznać, że przyjęcie w zaskarżonym wyroku zawarcia umowy zgodnie z wymogiem kolegialnej reprezentacji gminy nie narusza art. 46 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym. Kasacja w tym zakresie opiera się na własnym wyobrażeniu stanu faktycznego i wskazując na podpisanie "wstępnego porozumienia" przez jedną osobę, nie dostrzega odmiennego stanu ustalonego przez Sąd.

Drugim elementem faktycznym, wpływającym w ocenie skarżącej na "ważność i skuteczność" umowy, jest podnoszony brak kontrasygnaty skarbnika.

W myśl art. 46 ust. 3 ustawy o samorządzie gminnym, do skuteczności czynności prawnej prowadzącej do powstania zobowiązań pieniężnych potrzebna jest kontrasygnata skarbnika gminy (głównego księgowego budżetu) lub osoby przez niego upoważnionej.

Sąd Najwyższy w orzeczeniach z dnia 31 stycznia 1995 r. I CRN 187/94 (nie publ.) oraz z dnia 15 grudnia 1999 r., I CKN 304/98 (nie publ.) wyjaśnił, że kontrasygnata nie jest oświadczeniem woli w rozumieniu prawa cywilnego oraz że jej brak nie powoduje nieważności umowy. Stanowisko to oparte na wykładni art. 46 ust. 3 znajduje obecnie dodatkowe wsparcie w art. 133 ust. 1 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 155, poz. 1014 ze zm.), wymieniającym czynności, dla których kontrasygnata jest przesłanką ważności.

Należy dodać, że kontrasygnata jest narzędziem dyscypliny budżetowej, a nie ograniczeniem kompetencji zarządu gminy w gospodarowaniu mieniem komunalnym (argument z art. 46 ust. 4 ustawy o samorządzie gminnym). Wynika to z roli skarbnika, który jest księgowym gminy (art. 18 ust. 2 pkt 3), uczestniczy w pracach zarządu odpowiedzialnego za wykonanie budżetu (art. 34) i zna jego stan. Dlatego odmowa kontrasygnaty jest równoznaczna z zawiadomieniem organu gminy oraz drugiej strony czynności, że stan budżetu czyni wątpliwym terminowe spełnienie obowiązku zapłaty.

Nie budzi zatem wątpliwości, że brak kontrasygnaty prowadzi do nieważności tylko w wypadkach określonych w art. 133 ust. 1 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych, natomiast ta sama wada innych czynności powoduje tylko bezskuteczność, i rozwiązanie to jest wspólne dla jednostek samorządu terytorialnego wszystkich szczebli.

Powyższa konstatacja wymaga wyjaśnienia następstw bezskuteczności, jako pojęcia prawnego, nie definiowanego przez ustawy. Ich określenie nie nastręcza z reguły większych trudności, gdy chodzi o zdarzenia faktyczne, oświadczenia woli i czynności prawne. Nieskuteczność utożsamia się wówczas ze stanem, który istniałby, gdyby bezskuteczne zdarzenie nie nastąpiło. Zagadnienie komplikuje się, gdy bezskuteczność wywiera wpływ na sytuację prawną osób trzecich. W takim wypadku ustawa określa następstwa (np. art. 532 k.c.) albo pozostawia je orzecznictwu sądów (np. art. 59, art. 1036 k.c.), które wypełnia treść normy. Także w razie umów wzajemnych rodzą się trudności, zwłaszcza jeśli świadczenia nie są spełniane jednocześnie. Taka sytuacja występuje w rozpoznawanej sprawie, ponieważ z rodzaju świadczeń i umowy wynika, że całkowita zapłata miała nastąpić po wywiezieniu śmieci.

Wykładnia art. 46 ust. 1 i 3 ustawy o samorządzie gminnym, w myśl której brak kontrasygnaty skarbnika równa się niedojściu do zawarcia umowy, prowadziłaby do destabilizacji stosunków prawnych z udziałem jednostek samorządu terytorialnego, albowiem niepewne byłoby wykonanie, i to przez stronę silniejszą, wszystkich umów, w ramach których jednostki te, nawet z przyczyn nieistotnych, nie udokumentowały zgody skarbnika. Niekorzystne następstwa wadliwości ujawniałyby się niejednokrotnie już po spełnieniu świadczenia wzajemnego. W takim wypadku strona świadcząca np. usługi, których zwrot byłby już niemożliwy, do chwili zapłaty nie byłaby pewna, czy otrzyma zapłatę albo będzie zmuszona dochodzić swych należności na innej podstawie prawnej. Trudno byłoby też wymagać nieufnej postawy kontrahentów gminy nawet w drobnych sprawach i żądania w każdym wypadku pisemnej kontrasygnaty skarbnika, skoro ustawa pozwala przełamać jego zastrzeżenia przez przełożonego w postępowaniu wewnętrznym, bez ich udziału.

Poszukując rozwiązania tych trudności, należy zwrócić uwagę na słabszy skutek bezskuteczności, która w przeciwieństwie do nieważności nie pozbawia umowy wzajemnej doniosłości prawnej, a jedynie stwarza stronom uprawnienie do uwolnienia się lub odmiennego ukształtowania jej skutków. Cechę tę można dostrzec także w razie bezskuteczności wobec osób trzecich, które mogą tak postępować, jakby wadliwe zdarzenie nie nastąpiło.

W razie zawarcia umowy wzajemnej bez kontrasygnaty jednostka samorządu terytorialnego powinna zgodnie z art. 354 § 1 i 2 k.c. powiadomić drugą stronę o tym braku, zwalniając się od skutków zwłoki wierzyciela i wszcząć postępowanie przewidziane w art. 46 ust. 4 ustawy o samorządzie gminnym. Drugiej stronie zobowiązanej do spełnienia świadczenia jednocześnie albo wcześniej przysługuje natomiast z mocy art. 490 § 1 k.c. uprawnienie do powstrzymania się od świadczenia bez narażenia na skutki zwłoki.

Ponieważ w rozpoznawanej sprawie źródłem zobowiązania gminy były oświadczenia woli stron i żadna z nich do chwili odbioru świadczenia powódki nie powołała się na brak kontrasygnaty, także druga strona zobowiązana jest do spełnienia swego świadczenia, natomiast powoływanie się na omawianą wadliwość w stosunkach między stronami nie ma już znaczenia prawnego.

Bez względu zatem, czy stanowisko Sądu Wojewódzkiego (w uzasadnieniu wyroku nie przedstawione wyraźnie) było podyktowane ustaleniem, że skarbnik pozwanej udzielił kontrasygnaty, akceptując wypłaty częściowe, czy też przyjęciem ważności umowy wykonanej przez wzajemnie zobowiązaną powódkę, przytoczone w kasacji przepisy nie zostały naruszone.

Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393[12] k.p.c. oddalił kasację.

OSNC 2000 r., Nr 9, poz. 172