Wyrok z dnia 1999-07-15 sygn. I CKN 83/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CKN 83/99

Wyrok z dnia 15 lipca 1999 r.

Minister właściwy do spraw Skarbu Państwa reprezentuje w procesie pozwany Skarb Państwa w sprawach o zwrot równowartości mienia dochodzony na podstawie art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149).

Przewodniczący: Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)

Sędziowie SN: Elżbieta Skowrońska-Bocian, Zdzisław Świeboda

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 15 lipca 1999 r. na rozprawie sprawy z powództwa Ireny K. i Teresy C. przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie M., Urzędowi Skarbowemu w C., Ministrowi Finansów, Ministrowi Skarbu Państwa o zapłatę, na skutek kasacji obu powódek i pozwanego Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 lipca 1998 r.,

oddalił obie kasacje i zniósł wzajemnie między stronami koszty postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Wojewódzki w Warszawie wyrokiem z dnia 13 listopada 1997 r. zasądził od pozwanego Skarbu Państwa, reprezentowanego przez Ministra Skarbu Państwa na rzecz obu powódek kwotę po 119 950 zł, tj. łącznie 239 900 zł wraz z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu, a w pozostałej części powództwo oddalił. Sąd ten podkreślił, że zasądzona kwota odpowiada wyliczonej przez biegłego równowartości mienia, którego przepadek orzeczono wyrokiem z 1950 r., następnie unieważnionym. Natomiast mienie, które spłonęło. nie może być zaliczone do przedmiotów zatrzymanych w toku postępowania, o których stanowi art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń... (Dz. U. nr 34, poz. 149 ze zm.), ani też nie stanowi ono mienia objętego orzeczeniem o przepadku. Sąd I instancji uznał też, że w niniejszej sprawie właściwą statione fisci Skarbu Państwa jest Minister Skarbu Państwa. Po rozpoznaniu apelacji obu stron sporu Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 7 lipca 1998 r. oddalił obie apelacje, znosząc między stronami koszty postępowania odwoławczego.

Uzasadniając oddalenie apelacji powódek, Sąd drugiej instancji podkreślił, że art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. odnosi się tylko do mienia przejętego w wyniku orzeczenia o jego przepadku albo też do przedmiotów zatrzymanych w toku postępowania, a nie odnosi się do innych szkód wyrządzonych przez funkcjonariuszy Skarbu Państwa, choćby szkody te pozostawały w związku z prowadzonymi postępowaniami karnymi. Natomiast bezzasadność apelacji pozwanego Skarbu Państwa Sąd Apelacyjny uzasadnił tym, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo wskazał jednostkę organizacyjną, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, gdyż z art. 1 ust. 3 i 4 oraz art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o urzędzie Ministra Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 493) wynikają ogólne kompetencje Ministra Skarbu Państwa do reprezentowania Skarbu Państwa w sprawach dotyczących gospodarowania jego mieniem i ochrony jego interesów.

Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyły obie strony.

Kasacja powódek oparta została na obu podstawach kasacyjnych. Skarżące zarzuciły naruszenie prawa materialnego, uzasadniając ten zarzut błędną wykładnią art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. Zarzut naruszenia przepisów postępowania, tj. art. 233 § 1, art. 382 i art. 385 k.p.c., uzasadniły powódki pominięciem przy ferowaniu wyroku dowodów zebranych w postępowaniu pierwszoinstancyjnym. W uzasadnieniu kasacji skarżące wywiodły, że przepis art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. odnosi się także do przedmiotów zatrzymanych w toku postępowania, a zwrot równowartości winien obejmować także mienie nie wymienione w protokole, lecz zatrzymane i zniszczone, które znacznie przekracza ilość wymienioną w protokole. Powódki zarzuciły, że skoro nie został dopuszczony istotny dla sprawy dowód z uzupełniającej opinii biegłego, to wbrew wymogom art. 233 k.p.c. nie mogło nastąpić wszechstronne rozważenie dowodów, a Sąd Apelacyjny nie powinien w tej sytuacji oddalić apelacji powódek.

Pozwany Skarb Państwa zarzucił w kasacji naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie przepisów art. 1 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o urzędzie Ministra Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 493) oraz błędną wykładnię art. 67 § 2 k.p.c. Zdaniem kasatora domniemanie właściwości Ministra Skarbu Państwa na podstawie art. 1 ust. 3 ustawy ma zastosowanie dopiero wówczas, gdy zostanie wykazany brak właściwości innych organów uprawnionych do reprezentowania Skarbu Państwa. Tymczasem, w ocenie skarżącego, właściwym organem do reprezentowania Skarbu Państwa jest Minister Finansów z mocy art. 2 pkt 7 ustawy z dnia 21 czerwca 1996 r. o urzędzie Ministra Finansów... (Dz. U. Nr 106, poz. 489), do którego należy m.in. obsługa zobowiązań Skarbu Państwa.

Kasator wywiódł nadto, że zakresem domniemania kompetencji z art. 1 ust. 3 ustawy objęte jest mienie Skarbu Państwa, w skład którego nie wchodzą pasywa (długi), gdyż są one składnikiem majątku Skarbu Państwa. Wskazując na fakt, że pojęcie mienia nie jest tożsame z pojęciem majątku, pozwany podniósł, iż do roszczenia powódek jako składnika majątku Skarbu Państwa nie ma zastosowania domniemanie kompetencji Ministra Skarbu Państwa, odnoszące się do mienia. W piśmie procesowym z dnia 25 maja 1999 r. Minister Skarbu Państwa obszernie uzasadnił swoją tezę, że okoliczność, iż przedmiot sporu nie jest powiązany z gospodarowaniem mieniem ogólnonarodowym, wyklucza reprezentację Skarbu Państwa przez Ministra Skarbu Państwa. Z kolei Minister Finansów w piśmie procesowym z dnia 5 lipca 1999 r. zaprezentował argumenty mające przemawiać na rzecz poglądu, że nie ma on legitymacji biernej do reprezentowania Skarbu Państwa w niniejszej sprawie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Obie kasacje nie zasługują na uwzględnienie, wobec braku w nich usprawiedliwionych podstaw. Odnośnie do kasacji powódek, zarzut naruszenia wymienionych przepisów postępowania nie wskazuje, aby zarzucane naruszenie mogło mieć wpływ na wynik sprawy i aby wpływ ten miał być istotny. Tymczasem okoliczności te stanowią integralny element drugiej podstawy kasacyjnej wymienionej w art. 393[1] pkt 2 k.p.c., a samo tylko naruszenie przepisów postępowania, nawet jeśli wystąpiło, nie świadczy jeszcze o wystąpieniu tej podstawy wobec wymagań wynikających z tego przepisu.

Nadto wskazane w kasacji przepisy postępowania nie zostały naruszone, bowiem przedmiotem dowodzenia w toku postępowania cywilnego winny być tylko fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Tymczasem w uzasadnieniu kasacji podnosi się zarzut pominięcia dowodu z uzupełniającej opinii biegłego na uzasadnienie naruszenia art. 233 k.p.c. Dowód ten wnioskowany był przez powódki w celu wyliczenia wartości mienia, którego zwrot równowartości nie mógł być skutecznie dochodzony na podstawie art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. Pominięcie więc przez Sąd odwoławczy prowadzenia dowodów na okoliczność nie mogącą mieć znaczenia dla rozstrzygnięcia o roszczeniu dochodzonym na podstawie wymienionego przepisu nie uzasadnia zarzutu naruszenia wskazanych przepisów postępowania.

Chybiony okazał się również zarzut powódek naruszenia art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. przez jego błędną wykładnię dokonaną przez sądy obu instancji. Wbrew stanowisku kasatorek nie ma żadnych podstaw do twierdzenia, aby Sąd Apelacyjny zwężająco wykładał treść normy prawnej zawartej we wskazanym przepisie, ograniczając jego zastosowanie tylko do mienia, którego przepadek lub konfiskatę orzeczono, z wyłączeniem poza zakres jego regulacji przedmiotów zatrzymanych w toku postępowania. Sąd Apelacyjny dokonał trafnej wykładni normy art. 10 ustawy, stwierdzając jednoznacznie, że przepis ten odnosi się także do przedmiotów zatrzymanych w toku postępowania, natomiast nie dotyczy on innych szkód wyrządzonych przez funkcjonariuszy Skarbu Państwa, choćby pozostawały one w związku z prowadzonymi postępowaniami karnymi, w wyniku których wydano orzeczenia uznane później za nieważne.

Wobec powyższego kasację powódek należało oddalić na podstawie art. 393[12] k.p.c. Również kasacja Skarbu Państwa nie zasługiwała na uwzględnienie. Pozwanym w niniejszej sprawie jest Skarb Państwa, będący specyficzną osobą prawną, mającą zdolność sądową, lecz pozbawioną własnych organów, w przeciwieństwie do innych osób prawnych.

W postępowaniu sądowym Skarb Państwa musi być przeto należycie reprezentowany, tj. czynności procesowe winien zań podejmować organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej (art. 67 § 2 k.p.c.). W każdej sprawie zachodzi więc konieczność ustalenia właściwej stationis fisci i gdy jest ona wadliwie oznaczona, sąd ma obowiązek - nawet z urzędu - ustalić właściwą jednostkę uprawnioną do reprezentowania interesów Skarbu Państwa (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1983 r., IV PZ 24/83, OSPiKA 1984, nr 11, poz. 237; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 1974 r., II CR 685/73, OSNCP 1975, nr 1, poz. 10; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1970 r., I PZ 78/70, "Gazeta Sądowa i Penitencjarna" 1971, nr 9, s. 2; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 lipca 1970 r., II CR 301/70, OSNCP 1971, nr 3, poz. 55).

W nowszym orzecznictwie stwierdzono wręcz jednoznacznie, że jednostką organizacyjną reprezentującą w procesie Skarb Państwa jest ta jednostka, z której działalnością najściślej związane jest dochodzone roszczenie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1998 r., III CKN 354/97, nie publ.). Kasacja Ministra Skarbu Państwa zarzuca naruszenie przepisów procesowych obowiązujących w dacie jej sporządzania. Jednakże zasadność skargi kasacyjnej powinna być oceniana stosownie do stanu prawnego obowiązującego w chwili wydania orzeczenia przez Sąd Najwyższy (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 1950 r., Ł.C. 1194/50, OSN 1951, nr 1, poz. 29).

Z dniem 1 stycznia 1999 r. weszła w życie ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U. Nr 141, poz. 943), z zastrzeżeniem późniejszej utraty mocy obowiązującej jedynie niektórych ustaw, wymienionych w artykułach wskazanych w art. 96 tejże ustawy. Artykuł 1 ustawy określa m.in. właściwość ministra kierującego danym działem administracji rządowej, którego - stosownie do art. 4 ust. 1 ustawy - wskazuje się jako ministra właściwego do spraw oznaczonych nazwą danego działu, przewidzianą art. 5. W dokonanej w art. 5 klasyfikacji działów administracji rządowej ustalono m.in. takie jej działy jak, finanse publiczne (pkt 3) i Skarb Państwa (pkt 19).

Stosownie do treści art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 4 września 1997 r. ministrowie kierujący poszczególnymi działami administracji rządowej są właściwi w sprawach określonych w ustawie, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych odrębnymi przepisami do kompetencji innych organów. Ustalenie szczegółowego zakresu działania ministra kierującego określonym działem, a będące obowiązkiem Prezesa Rady Ministrów wykonywanym w drodze rozporządzenia, musi jednak być dokonywane z uwzględnieniem przepisów ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej, co wynika jednoznacznie z art. 3 ust. 1 in fine tejże ustawy. Przepisy art. 25 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej są wzorowane na regulacjach zawartych uprzednio, a powoływanych w kasacji, w przepisach art. 1 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o urzędzie Ministra Skarbu Państwa, w brzmieniu obowiązującym przed 1 kwietnia 1999 r.

Interpretując przepisy art. 25 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 4 września 1997 r., stwierdzić należy, że zakres uprawnień Ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa do reprezentowania Skarbu Państwa określony został szeroko i bynajmniej nie ogranicza się tylko - jak to błędnie twierdzi Minister Skarbu Państwa w piśmie procesowym z dnia 25 maja 1999 r. - do sporów związanych z gospodarowaniem mieniem państwowym, gdyż jest to tylko jedna z ustawowych płaszczyzn objętych zakresem działania tegoż Ministra. Z przepisu art. 25 ust. 1 w związku z ust. 2 ustawy z dnia 4 września 1997 r. jednoznacznie wynika, że ustawodawca objął zakresem reprezentacji Skarbu Państwa wykonywanej przez Ministra wnoszącego kasację także wszelkie sprawy dotyczące ochrony interesów Skarbu Państwa, z wyjątkiem jedynie tych spraw, które na mocy odrębnych przepisów przypisane są innym działom.

Skoro więc w niniejszym procesie powódki domagają się od Skarbu Państwa zapłaty tytułem zwrotu równowartości określonego odrębną ustawą mienia, to w sprawie tej chodzi niewątpliwie o ochronę interesów Skarbu Państwa. Dlatego pozbawioną znaczenia dla kwestii dopuszczalności zastosowania art. 25 ust. 1 i ust. 2 mieć będzie okoliczność prawnorzeczowego statusu mienia, którego zwrotu równowartości domagają się powódki, a którą to okoliczność podnosi skarżący w postępowaniu kasacyjnym.

W konsekwencji powyższego należy uznać, że Minister właściwy do spraw Skarbu Państwa reprezentuje w procesie pozwany Skarb Państwa w sprawach o zwrot równowartości mienia dochodzony na podstawie art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149) jako organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie. Minister Skarbu Państwa skutecznie bowiem nie wykazał, aby sprawa mniejsza na mocy odrębnych przepisów przypisana była innym działom administracji rządowej, a w szczególności działowi "finanse publiczne", którym kieruje Minister właściwy do spraw finansów publicznych. Odmienny pogląd wyrażony przez Ministra Skarbu Państwa dowodzi oparcia tej argumentacji na nie obowiązującym już przepisie art. 2 pkt 7 ustawy z dnia 21 czerwca 1996 r. o urzędach i izbach skarbowych (Dz. U. Nr 106, poz. 489 ze zm.), a to wobec zmiany stanu prawnego dokonanej w art. 71 pkt 2 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej.

Natomiast treść art. 8 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 4 września 1997 r. nie daje podstaw do uznania tego artykułu za zawierający odrębne przepisy, w rozumieniu jej art. 25 ust. 1 in fine, które byłyby podstawą przypisania sprawy, będącej przedmiotem rozpoznania, działowi "finanse publiczne", a w konsekwencji uznania Ministra właściwego do spraw finansów publicznych za zobowiązanego do reprezentowania w niej Skarbu Państwa.

O ile bowiem w poprzednio obowiązującym stanie prawnym przed 1 kwietnia 1999 r. Minister Finansów zobowiązany był ustalać zasady ewidencji należności i zobowiązań Skarbu Państwa oraz wykonywać ich obsługę (art. 2 pkt 7 ustawy z dnia 21 czerwca 1996 r. w poprzednio obowiązującym jej brzmieniu), to obecnie art. 8 ust. 2 pkt 5 ustawy z dnia 4 czerwca 1997 r. o działach administracji rządowej stanowi jedynie, że Minister właściwy do spraw finansów publicznych odpowiada za dochodzenie należności Skarbu Państwa, pozostawiając zatem poza zakresem jego obecnych kompetencji obsługę zobowiązań Skarbu Państwa. Ta ostatnia jest bowiem elementem szeroko rozumianej ochrony interesów Skarbu Państwa, którą to ochronę ustawodawca powierzył kompetencjom Ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa, a to w świetle unormowania zawartego w art. 25 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 4 września 1997 r.

W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy oddalił również kasację wniesioną przez Ministra Skarbu Państwa, działając na podstawie art. 393[12] k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 100 k.p.c. w związku z art. 108 § 1 k.p.c.

OSNC 2000 r., Nr 1, poz. 18