Wyrok z dnia 1998-11-19 sygn. III CKN 33/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKN 33/98

Wyrok z dnia 19 listopada 1998 r.

Artykuł 230 k.c. dotyczy tylko takiego posiadacza zależnego, który, władając rzeczą w określonym zakresie, nie ma do tego prawa, skutecznego względem właściciela. Jeżeli nakładów na rzecz dokonał posiadacz zależny, któremu do władania rzeczą w danym zakresie przysługuje prawo, zwrot nakładów może nastąpić tylko na zasadach określonych treścią stosunku będącego podstawą prawa posiadacza.

Przewodniczący: sędzia SN J. Gudowski.

Sędziowie SN: M. Wysocka, K. Zawada (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 19 listopada 1998 r. na rozprawie sprawy z powództwa Zbigniewa C. przeciwko Hieronimowi C. o zapłatę, na skutek kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 2 października 1997 r. sygn. akt (...)

uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Białymstoku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie:

Zbigniew C. wniósł o zasądzenie od swego brata, Hieronima C., kwoty 50 000 zł tytułem zwrotu nakładów, które poczynił budując szklarnię i studnię głębinową na gruncie należącym obecnie do pozwanego, brata powoda. Z ustaleń Sądu Wojewódzkiego w Łomży wynika, że powód wybudował szklarnię i studnię, których dotyczy spór, w latach 1982 - 1983. Nastąpiło to za zgodą ojca stron, Tadeusza C., będącego wówczas właścicielem zabudowanego przez powoda gruntu. Umową z dnia 2 września 1987 r. Tadeusz C. przekazał gospodarstwo rolne drugiemu synowi, pozwanemu Hieronimowi C. Było zgodną wolą Tadeusza i Hieronima C., aby Zbigniew C. nadal korzystał z gruntu zabudowanego szklarnią i studnią. Powód korzystał samodzielnie z tego gruntu w latach 1983-1995. Jesienią 1995 r. pozwany zaczął uniemożliwiać powodowi korzystanie ze szklarni: wyłączał mu prąd, zabraniał używania garażu, wchodzenia na posesję. Wyrokiem z dnia 2 kwietnia 1997 r. Sąd Wojewódzki zasądził od pozwanego kwotę 44620 zł, wskazując jako podstawę prawną rozstrzygnięcia art. 226 § 1 k.c.

Oddalając apelację pozwanego, Sąd Apelacyjny w Białymstoku podzielił stanowisko Sądu Wojewódzkiego, z tym wszelako zastrzeżeniem, że za właściwą podstawę prawną rozstrzygnięcia sprawy uznał art. 226 § 1 w zw. z art. 230 k.c. W świetle bowiem dokonanych w sprawie ustaleń nie można uważać powoda za posiadacza samoistnego, lecz zależnego; łączył go bowiem z ojcem, a później z pozwanym stosunek umowny. W skardze kasacyjnej, wniesionej w imieniu pozwanego, jego pełnomocnik zarzucił wyrokowi Sądu Apelacyjnego naruszenie art. 226 § 1 w zw. z art. 230 k.c., art. 227 § 1 k.c. oraz art. 233 § 1 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Z podniesionych w skardze kasacyjnej uchybień uzasadniony jest zarzut naruszenia art. 226 § 1 w zw. z art. 230 k.c. Z ustaleń stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku wynika, że powoda łączył z ojcem w odniesieniu do gruntu stanowiącego przedmiot sporu stosunek zobowiązaniowy. Z chwilą przekazania gospodarstwa pozwanemu, stroną tego stosunku stał się w miejsce ojca pozwany. Powód wybudował zatem szklarnię i studnię głębinową, korzystając ze spornego gruntu w ramach wspomnianego stosunku, czyli będąc posiadaczem zależnym spornego gruntu w ramach przysługującego mu prawa, wynikającego ze stosunku zobowiązaniowego (art. 336 in fine k.c.).Takie zaś wypadki, jak ten, nie są objęte zakresem hipotezy art. 230 k.c., nakazującego przepisy dotyczące roszczeń posiadacza samoistnego o zwrot nakładów na rzecz stosować odpowiednio do stosunku między posiadaczem zależnym a właścicielem, jeżeli co innego nie wynika z przepisów regulujących ten stosunek.

Artykuł 230 k.c. dotyczy bowiem tylko takiego posiadacza zależnego, który władając rzeczą w określonym zakresie, nie ma do tego prawa, skutecznego względem właściciela (nie miał go nigdy lub wprawdzie miał, ale utracił); por. wyrok SN z dnia 11 czerwca 1974 r. II CR 246/74, OSP 1976, nr 2, poz. 29, a także pierwszą tezę wyroku SN z dnia 30 czerwca 1972 r. III CRN 91/72, OSNCP 1972, z. 12, poz. 229. Ograniczenie to nie wynika wprost z wymienionego przepisu, ale jak trafnie zwrócono uwagę w piśmiennictwie, narzuca je jego funkcja. Przepis ten jest elementem regulacji rozliczeń związanych z realizacją roszczenia windykacyjnego. Skoro zatem roszczenie windykacyjne przysługuje właścicielowi tylko w stosunku do posiadacza, który nie ma skutecznego wobec właściciela prawa do władania rzeczą (art. 222 § 1 k.c.), to, konsekwentnie, także uregulowanie zawarte w art. 230 k.c. może dotyczyć jedynie posiadacza zależnego nie mającego prawa do rzeczy znajdującej się w jego władaniu.

Jeżeli natomiast nakładów na rzecz dokonał posiadacz zależny, któremu do władania rzeczą w danym zakresie przysługuje prawo, zwrot nakładów może nastąpić tylko na zasadach określonych treścią stosunku będącego podstawą prawa posiadacza, tj. odpowiednio do umowy stron regulującej ten stosunek lub przepisów mających zastosowanie do tego stosunku (także w drodze analogii). W takich bowiem wypadkach dokonywanie nakładów na rzecz odbywa się zgodnie z treścią stosunku, będącego podstawą prawną posiadania (gdyby posiadacz dokonał nakładów, do których nie był uprawniony, należałoby go w tym zakresie uważać za posiadacza bez tytułu prawnego, podlegającego regulacji art. 230 k.c.). Również więc w kwestii zwrotu nakładów musi być wówczas decydująca treść tego stosunku.

Przykładowo, jeżeli dzierżawca rzeczy ulepszył ją ponad stan, w jakim powinna się ona znajdować według wymagań prawidłowej gospodarki (art. 696 i 705 k.c.), o zwrocie tych ulepszeń, w razie zakończenia dzierżawy, rozstrzygają, stosownie do art. 676 w zw. z art. 694 k.c., przede wszystkim postanowienia stron umowy dzierżawy; w braku zaś w tym względzie porozumienia stron, wydzierżawiający może według swego wyboru albo zatrzymać ulepszenia za zapłatą sumy odpowiadającej ich wartości w chwili zwrotu, albo żądać przywrócenia stanu poprzedniego. Unormowanie to, pozwalające wydzierżawiającemu zachować rzecz po zakończeniu dzierżawy w stanie ulepszonym - podyktowane więc we wspomnianym zakresie ogólnymi względami gospodarczymi - jednocześnie chroni należycie indywidualne interesy wydzierżawiającego i dzierżawcy. Jeżeli bowiem wydzierżawiający nie jest zainteresowany korzystaniem z rzeczy w sposób, który narzucają ulepszenia - np. z powodu braku stosownych kwalifikacji - może wybrać drugą ewentualność: zażądać przywrócenia rzeczy do stanu poprzedniego, co dzierżawca musi uczynić na własny koszt, zachowując dla siebie przedmioty odłączone.

Jednocześnie dzierżawca, któremu ta ostatnia ewentualność nie odpowiada, ma możliwość jej wyłączenia w umowie z wydzierżawiającym. Z mocy odesłania zawartego w art. 708 k.c., przedstawione uregulowanie, dotyczące dzierżawy, ma zastosowanie także w odniesieniu do nakładów na nieruchomość rolną, poczynionych przez osobę, która wzięła taką nieruchomość do używania i pobierania pożytków, nie zobowiązując się do uiszczania czynszu, lecz tylko do ponoszenia podatków i innych ciężarów związanych z własnością lub z posiadaniem gruntu. Ponadto, rozwiązanie to należy stosować w drodze analogii, gdy chodzi o zwrot nakładów poczynionych na nieruchomość rolną przez osobę, która wzięła taką nieruchomość do używania i pobierania pożytków, nie zobowiązując się ani do uiszczania czynszu, ani do ponoszenia podatków i innych ciężarów związanych z własnością lub posiadaniem gruntu. Podobieństwo tej ostatniej sytuacji z sytuacją ją poprzedzającą jest tak duże, że nie należy jej rozstrzygać odmiennie.

Należy zaznaczyć, że we wszystkich podanych przykładach kwestia zwrotu nakładów powstaje dopiero z chwilą zakończenia umowy (np. wskutek upływu czasu, na który została ona zawarta lub jej wypowiedzenia), a zapłata sumy wartości ulepszeń jest aktualna (w razie wyboru tej ewentualności) o tyle tylko, o ile doszło do zwrotu rzeczy, której dotyczyła umowa. Sąd, rozpoznając sprawę o zwrot nakładów na rzecz, nie może zatem poprzestać na stwierdzeniu, że nakłady zostały dokonane w ramach odnoszącego się do rzeczy stosunku prawnego, lecz musi ustalić treść tego stosunku i rozstrzygnąć o zwrocie nakładów zgodnie z ustaloną jego treścią.

Z przytoczonych powodów, na podstawie art. 39313 § 1 k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.

OSNC 1999 r., Nr 6, poz. 110