Wyrok z dnia 1997-11-20 sygn. III CKU 67/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKU 67/97

Wyrok z dnia 20 listopada 1997 r.

1. Rozporządzenie bezpodstawnie uzyskaną korzyścią na rzecz osoby trzeciej (art. 407 k.c.) nie zwalnia rozporządzającego od odpowiedzialności (art. 405 k.c.), jeżeli w chwili wyzbycia się korzyści powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu (art. 409 k.c.).

2. Nabywca gospodarstwa rolnego odpowiada, w ramach art. 526 k.c., solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązanie względem osoby trzeciej z tytułu zwrotu pobranej od niej ceny, na podstawie nieformalnej umowy sprzedaży gruntów wchodzących w skład tego gospodarstwa.

Przewodniczący: sędzia SN A. Wypiórkiewicz (sprawozdawca).

Sędziowie SN: M. Sychowicz, K. Zawada.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 20 listopada 1997 r. sprawy z powództwa Zdzisława M. przeciwko Zofii C., Markowi C., Bożenie C. i Tadeuszowi C. o zasądzenie, na skutek kasacji Rzecznika Praw Obywatelskich od wyroku Sądu Rejonowego w Puławach z dnia 18 marca 1997 r. sygn. akt (...)

uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo w stosunku do pozwanych Marka C. i Bożeny C. oraz zasądzającej koszty procesu od powoda na rzecz pozwanego Marka C. (w pkt II i w pkt 5 sentencji) i sprawę - w tym zakresie - przekazał Sądowi Rejonowemu w Puławach do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie:

Stosownie do dokonanych przez Sąd Rejonowy ustaleń, dnia 22 września 1987 r. pozwana Zofia C. zawarła z powodem Zdzisławem M. na piśmie umowę, na podstawie której sprzedała mu nieruchomość rolną obejmującą 2,30 ha powierzchni za cenę 616 000 ówczesnych złotych, stanowiących - według przyjętych przez strony ustaleń - równowartość 237 q żyta. Pozwana otrzymała od powoda wymienioną kwotę, a powód objął w posiadanie nabyte grunty. Pozwana odmówiła przystąpienia do sporządzenia aktu notarialnego, lecz nie zwróciła powodowi przyjętych pieniędzy. Wydała je na pokrycie wydatków związanych z budową domu na gruncie powodowi nie sprzedanym. Umową z dnia 26 października 1992 r., zawartą w formie aktu notarialnego, pozwana darowała synowi, pozwanemu Markowi C. i jego żonie, pozwanej Bożenie C. swój udział do 5/8 części we własności nieruchomości rolnej o pow. 4,48 ha, w skład której wchodzą działki objęte nieformalną umową, a także grunty przez powoda nie nabyte oraz nie wykończony dom mieszkalny i przeznaczona do rozbiórki obora. W 1994 r. powód został usunięty z kupionych od pozwanej działek gruntu na podstawie wyroku Sądu Rejonowego uwzględniającego powództwo Marka C. jako współwłaściciela nieruchomości.

Na podstawie przedstawionego stanu faktycznego Sąd Rejonowy, uwzględniając częściowo powództwo Zdzisława M., zasądził na jego rzecz od pozwanej Zofii C. kwotę 7 130 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia uprawomocnienia się wyroku, stanowiącą równowartość gruntu sprzedanego powodowi według cen z daty orzekania, a oddalił powództwo w całości w stosunku do pozwanych Marka i Bożeny małż. C. Sąd Rejonowy wskazał na art. 405 k.c. jako na prawną podstawę roszczenia powoda skierowanego przeciwko pozwanej Zofii C. Natomiast Sąd Rejonowy nie dopatrzył się podstaw odpowiedzialności pozwanych jako solidarnych dłużników. Według przyjętych przez ten Sąd ocen prawnych, art. 407 k.c. nie może uzasadniać uwzględnienia powództwa w stosunku do pozwanych małżonków C. Skoro bowiem obowiązek wydania powodowi korzyści uzyskanej bez podstawy prawnej spoczywa nadal na pozwanej Zofii C., gdyż zbywając synowi i synowej swój udział we własności nieruchomości wraz z domem zbudowanym m.in. za pieniądze otrzymane od powoda pozwana musiała liczyć się z obowiązkiem zwrotu (art. 409 k.c.), to jedynie ona, z wyłączeniem osób trzecich, ponosi wobec powoda odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł na podstawie art. 12 ust. 3 ustawy o zmianie kodeksu postępowania cywilnego ... (Dz. U. Nr 43, poz. 189) kasację od wyroku Sądu Rejonowego w części oddalającej powództwo w stosunku do pozwanych Marka C. i Bożeny C. Domagając się jego uchylenia i przekazania sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania zarzucił naruszenie art. 407, 409 i 526 k.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja wywiedziona została z podstawy wymienionej w art. 393¹ pkt 1 k.p.c., choć przepis ten nie został w niej wprost powołany, jak wymaga tego art. 393³ k.p.c. Kasacja podlega jednak uwzględnieniu, aczkolwiek nie wszystkie jej zarzuty są uzasadnione.

Nie został dostatecznie wykazany zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 407 i 409 k.c. Wprawdzie - wbrew odmiennemu stanowisku Sądu Rejonowego - należy uznać za uzasadniony pogląd, że na gruncie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu można przyjąć zbieg odpowiedzialności z różnych podstaw prawnych osoby wzbogaconej bezpodstawnie i osoby trzeciej, na rzecz której nastąpiło rozporządzenie korzyścią, ale w sprawie obecnie rozpoznawanej przez Sąd Najwyższy brak jest przesłanek do zastosowania takiej konstrukcji. Byłaby ona aktualna jedynie w warunkach ustalenia, że doszło do rozporządzenia korzyścią w rozumieniu art. 407 k.c. i przy zastosowaniu art. 409 k.c. Przejście obowiązku wydania korzyści na osobę trzecią nie zwalnia bowiem od tego obowiązku rozporządzającego, który w chwili wyzbycia się korzyści powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Odpowiada on wówczas nadal (art. 405 i 409 k.c.), obok osoby trzeciej (art. 407 k.c.). Jednakże w okolicznościach niniejszej sprawy nie można przyjąć, aby doszło do rozporządzenia korzyścią w rozumieniu art. 407 k.c.

Sąd Rejonowy prawidłowo przyjął, że korzyść uzyskaną przez pozwaną Zofię C. stanowiła określona kwota pieniężna. Była ona przedmiotem nienależnego świadczenia w rozumieniu art. 410 § 2 k.c., dokonanego w wykonaniu nieważnej czynności prawnej. W konsekwencji przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, które mają zastosowanie w szczególności do świadczenia nienależnego (art. 410 § 1 k.c.), oraz przepisów o zobowiązaniach pieniężnych (por. art. 358¹ k.c.), wykonanie przez pozwaną Zofię C. wobec powoda obowiązku wydania uzyskanej bez podstawy prawnej korzyści mogło polegać wyłącznie na wypłaceniu określonej sumy pieniężnej. Trafnie Sąd Rejonowy zauważył, że w takim wypadku zasada surogacji nie ma zastosowania. Korzyści pozwanej nie powodowało bowiem posiadanie oznaczonej ilości znaków pieniężnych jako rzeczy ruchomych, zamienionych następnie na inne przedmioty materialne, lecz uzyskanie pewnej wartości ze świadczenia pieniężnego.

Stąd też o spełnieniu się hipotezy art. 407 k.c. można by mówić dopiero wtedy, gdyby przedmiotem darowizny uczynionej na rzecz pozwanych Marka i Bożeny małż. C. były pieniądze. Tymczasem skarżący nie kwestionuje ustalenia zaskarżonego wyroku, że pozwana Zofia C. otrzymaną od powoda sumę pieniężną wydała na pokrycie kosztów budowy domu. Natomiast współpozwani jej nie otrzymali. Ostatecznie zatem nie można skutecznie podważać wyroku oddalającego powództwo w stosunku do pozwanych małż. C. na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Nie oznacza to wszakże, że kasacja powinna ulec oddaleniu jako nie usprawiedliwiona. Z przyjętych ustaleń może wynikać, że pozwana Zofia C. prowadziła gospodarstwo rolne na nieruchomości, która w dużym zakresie stanowiła jej współwłasność. Częścią gruntu rozporządziła nieformalnie na rzecz powoda, przystąpiła do budowy domu mieszkalnego, a następnie przeniosła na współpozwanych cały swój udział we własności nieruchomości rolnej. W tym stanie faktycznym skarżący trafnie zarzucił, że oddalenie powództwa z pominięciem art. 526 k.c. doprowadziło do jego naruszenia.

Sąd Rejonowy nie przedstawił w tym przedmiocie swojego stanowiska. Zgodnie z treścią tego przepisu, także nabywca gospodarstwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem gospodarstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach mimo zachowania należytej staranności. Zobowiązania wynikające z czynności prawnej, chociażby nieważnej, mające za przedmiot część gruntów należących do gospodarstwa rolnego, ma związek z prowadzeniem tego gospodarstwa. Nie zmienia tu istoty rzeczy podstawa zobowiązania odnosząca się do przepisów o bezpodstawnym zobowiązaniu (por. powołaną w kasacji uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 30 sierpnia 1977 r. - OSNCP 1978, z. 1, poz. 13). Stosownie do dyspozycji art. 526 k.c. w związku z art. 55³ k.c., przez gospodarstwo rolne należy rozumieć zbiór ustawowo określonych przedmiotów majątkowych, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą. Jednakże nie można pomijać, że grunty rolne (leśne) wraz z ich częściami składowymi (budynkami) odgrywają z punktu widzenia istnienia gospodarstwa rolnego zasadnicze, rozstrzygające znaczenie.

Dlatego zbycie wszystkich praw do gruntów należących do gospodarstwa rolnego może być potraktowane jako zbycie gospodarstwa rolnego w okolicznościach, które przemawiają, że taki był cel podjętej czynności prawnej. Rozporządzenie urządzeniami lub inwentarzem należącym do gospodarstwa rolnego nie wymaga zaś podjęcia czynności prawnej o szczególnej formie. Gdy zatem zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem art. 526 k.c., Sąd Najwyższy, uwzględniając kasację Rzecznika Praw Obywatelskich, na mocy art. 393¹³ k.p.c. wyrok ten uchylił i sprawę przekazał Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.

OSNC 1998 r., Nr 4, poz. 72