Postanowienie z dnia 1996-07-12 sygn. II CRN 81/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CRN 81/96

Postanowienie z dnia 12 lipca 1996 r 

Uzasadnione przewidywanie poprawy stanu zdrowia osoby chorej psychicznie, w następstwie leczenia jej w szpitalu psychiatrycznym, uzasadnia przyjęcie jej do szpitala bez wymaganej zgody, ale jedynie wówczas, gdy osoba ta jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych (art. 29 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego - Dz. U. Nr 111, poz. 535).

Przewodniczący: sędzia SN C. Żuławska.

Sędziowie: SN T. Ereciński, SA Z. Kwaśniewski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora W. Bryndy, po rozpoznaniu w dniu 12 lipca 1996 r. na rozprawie sprawy z wniosku Józefa O., z udziałem Anny O., o orzeczenie potrzeby przyjęcia do szpitala psychiatrycznego, na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości (...) od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Piotrkowie Trybunalskim z dnia 28 grudnia 1995 r. sygn. akt (...)

postanowił uchylić zaskarżone postanowienie i poprzedzające je postanowienie Sądu Rejonowego w Radomsku z dnia 13 lipca 1995 r. sygn. akt (...) i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu w Radomsku do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie:

Prawomocnym postanowieniem z dnia 28 grudnia 1995 r. sygn. akt (...), Sąd Wojewódzki w Piotrkowie Trybunalskim oddalił rewizję uczestniczki postępowania Anny O. od postanowienia Sądu Rejonowego w Radomsku z dnia 13 lipca 1995 r. sygn. akt (...), którym Sąd Rejonowy stwierdził istnienie podstaw do przyjęcia uczestniczki postępowania Anny O. do szpitala psychiatrycznego. Sąd Wojewódzki uznał, że zaprzestanie leczenia farmakologicznego przez uczestniczkę postępowania, nieskuteczność metody perswazji ze strony lekarza, postawa odrzucająca męża oraz pozostałą rodzinę, powodują, że dalszy brak leczenia znacznie pogorszy stan jej zdrowia. Zdaniem Sądu Wojewódzkiego, uzasadnione jest, w świetle opinii biegłego psychiatry, zastosowanie leczenia szpitalnego, albowiem zaniechanie go spowoduje znaczne pogorszenie stanu zdrowia psychicznego uczestniczki postępowania.

Sąd Wojewódzki stwierdził, że odmowa poddania się leczeniu trwa u uczestniczki od około roku i skutkuje wyraźnym pogorszeniem stanu zdrowia, czego następstwem są: porzucenie pracy, konflikty ze środowiskiem i nieadekwatne do sytuacji zachowania. W konsekwencji Sąd Wojewódzki uznał, że brak możliwości oddziaływania na uczestniczkę, w kierunku skłonienia jej do dobrowolnego leczenia, powoduje, że uzasadnione - w świetle art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego - staje się orzeczenie przez Sąd o potrzebie leczenia szpitalnego bez jej zgody. Zdaniem tego Sądu, dobro uczestniczki wymaga wydania takiego orzeczenia, gdyż w przeciwnym razie nastąpi dalsze pogorszenie stanu jej zdrowia.

W rewizji nadzwyczajnej, złożonej na skutek podania uczestniczki postępowania Anny O. Minister Sprawiedliwości zarzucił postanowieniu Sądu Wojewódzkiego rażące naruszenie prawa: art. 388 § 1 k.p.c., art. 3 § 2, art. 233 § 1 k.p.c. oraz art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535). Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz poprzedzającego je postanowienia Sądu Rejonowego w Radomsku z dnia 13 lipca 1995 r. sygn. akt (...) i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w Radomsku do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu rewizji nadzwyczajnej podkreślono, że w opinii złożonej przed Sądem Wojewódzkim na rozprawie w dniu 28 grudnia 1995 r. biegły stwierdził, iż przyczyną pogorszenia stanu zdrowia uczestniczki była śmierć jej matki, że aktualnie stan zdrowia Anny O. uległ poprawie, a ponadto, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniosłoby dalszą poprawę stanu zdrowia uczestniczki.

Wobec takiej treści opinii uzupełniającej biegłego lekarza psychiatry Sąd Wojewódzki, w ocenie składającego rewizję nadzwyczajną, rażąco naruszył przepis. art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, określający przesłanki, których wystąpienie uzasadnia orzeczenie przez Sąd o potrzebie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego. Zdaniem skarżącego, naruszenie to wyraża się przekroczeniem przez Sąd Wojewódzki granic swobodnej oceny materiału dowodowego, wskutek ustalenia przez ten Sąd, wbrew treści opinii biegłego, że nieprzyjęcie Anny O. do szpitala spowoduje dalsze pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego. Minister Sprawiedliwości podkreślił ponadto, że nie zachodzą również przesłanki uzasadniające przyjęcie Anny O. do szpitala psychiatrycznego w trybie art. 29 ust. 1 pkt 2 powołanej wyżej ustawy, wobec ustalenia, że uczestniczka postępowania jest zdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rewizja nadzwyczajna okazała się uzasadniona, ale wskutek rażącego naruszenia przez Sąd Wojewódzki prawa materialnego przez błędną jego wykładnię, a nie w następstwie - sformułowanego w uzasadnieniu tej rewizji - zarzutu przekroczenia przez Sąd Wojewódzki granic swobodnej oceny materiału dowodowego. Uwzględnienie wniosku o przyjęcie do szpitala psychiatrycznego na podstawie art. 29 ust. 1 cyt. ustawy jest niewątpliwie przypadkiem ingerencji w sferę wolności i nietykalności osobistej człowieka. Z tego więc względu kontrola sądu w przedmiocie wystąpienia w stanie faktycznym sprawy przesłanek ustawowych, uzasadniających uwzględnienie wniosku, powinna być zawsze szczególnie wnikliwa, a już zwłaszcza wówczas, gdy osoba dotknięta tą ingerencją odczuwa pokrzywdzenie i żąda wyjaśnienia, czy jej zachowanie uzasadnia przymusową hospitalizację w świetle obowiązującego prawa.

Zadaniem Sądu jest więc czuwanie nad tym, aby korzystanie z ustawowego uprawnienia przez osoby wymienione w art. 29 ust. 2 cyt. ustawy następowało wyłącznie w tych wypadkach, w których spełnione zostały wszystkie określone ustawą przesłanki przymusowej hospitalizacji. Tymczasem relatywnie wąskie zakreślenie w omawianej ustawie przyczyn uzasadniających przymusową hospitalizację może niekiedy skłaniać osoby, uprawnione do występowania ze stosownym wnioskiem, do podejmowania prób nadużywania tego uproszczonego trybu we wszystkich wypadkach odmowy poddania się dobrowolnemu leczeniu przez osobę chorą psychicznie. Aby tym niebezpiecznym tendencjom skutecznie zapobiec, Sąd powinien przy orzekaniu ściśle kierować się sformułowanymi w ustawie przesłankami uzasadniającymi uwzględnienie wniosku i nie może stosować do nich ani wykładni rozszerzającej, ani analogii, gdyż konsekwencją orzeczenia uwzględniającego wniosek jest ingerencja w sferę praw i wolności obywatelskich chorego człowieka.

Potrzebie dokonania oceny stanu faktycznego przy zastosowaniu ścisłej, wręcz restryktywnej, wykładni normy prawnej, mającej znaleźć zastosowanie, nie sprzeciwia się nawet specyficzny charakter ustaleń faktycznych, wymaganych przez przepis art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy. Specyfika ta przejawia się w zadekretowanym przez ustawodawcę w tym przepisie elemencie przewidywania, który zakłada wręcz hipotetyczność oceny Sądu w przedmiocie tego, co dopiero może w przyszłości nastąpić ("... nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie..."). Jednakże nawet ten element przewidywania, wymagający oczywiście - w myśl art. 30 cyt. ustawy - uprzedniego skorzystania przez Sąd ze specjalistycznej wiedzy medycznej biegłego, został przez ustawodawcę przedmiotowo ograniczony w art. 29 ust. 1 pkt 1 cyt. ustawy. Ograniczenie to polega na tym, że przyjęcie do szpitala psychiatrycznego osoby chorej psychicznie bez jej zgody uzasadnia tylko takie jej dotychczasowe zachowanie, które wskazuje zarazem na to, iż nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie jej stanu zdrowia psychicznego.

Innymi słowy, analizowany przepis nawet wówczas nie uzasadnia uwzględnienia przez Sąd wniosku o potrzebie przyjęcia uczestnika postępowania do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody, gdyby Sąd ten miał w materiale dowodowym pełne podstawy do poczynienia ustalenia, że przyjęcie osoby chorej psychicznie do szpitala psychiatrycznego spowoduje nawet znaczne polepszenie stanu jej zdrowia psychicznego. To ostatnie ustalenie nie byłoby bowiem równoznaczne z treścią przesłanki ustawowej określonej w art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy, a sama aprobata dla działań mających niewątpliwie na względzie ochronę osoby chorej psychicznie i jej dobro nie może być usprawiedliwieniem dla prób posłużenia się wykładnią rozszerzającą, która w konsekwencji prowadziłaby jednak do ograniczenia wolności i nietykalności osobistej uczestnika postępowania poza zakres przewidziany ustawą.

Natomiast istnienie w materiale dowodowym sprawy podstaw do uzasadnionego przewidywania poprawy stanu zdrowia osoby chorej psychicznie, w następstwie leczenia jej w szpitalu psychiatrycznym, uzasadnia przyjęcie jej do takiego szpitala bez wymaganej zgody, ale jedynie wówczas, gdy osoba ta jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych. Wniosek taki uzasadnia bowiem jednoznacznie wykładnia przepisu art. 29 ust. 1 pkt 2 cyt. ustawy. Tymczasem przeprowadzone dotychczas przez oba Sądy postępowanie dowodowe nie doprowadziło do zgromadzenia materiału dowodowego pozwalającego bezspornie na ustalenie, że w stanie faktycznym sprawy wystąpiły przesłanki określone w którymkolwiek z punktów art. 29 ust. 1 cyt. ustawy. Z treści uzupełniającej opinii biegłego lekarza, zawartej w aktach sprawy, wynika jedynie to, że leczenie uczestniczki postępowania w szpitalu psychiatrycznym przyniosłoby poprawę stanu jej zdrowia psychicznego. Trafnie więc wywodzi autor rewizji nadzwyczajnej, ustalenie Sądu Najwyższego, nieprzyjęcie Anny O. do szpitala spowoduje dalsze pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego, jest sprzeczne z treścią opinii biegłego.

Zarzut ten dowodzi jednak wystąpienia sprzeczności istotnego ustalenia Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego, którego konsekwencją jest z kolei to, że zaskarżone orzeczenie rażąco narusza prawo materialne przez błędną jego wykładnię. Nie kwestionując bowiem choroby psychicznej uczestniczki postępowania i jej bezkrytycznego stosunku do stanu swego zdrowia, stwierdzić jednak należy, że powyższe okoliczności, choć z pewnością mogą uzasadniać potrzebę jej leczenia szpitalnego, to nie stanowią jeszcze wystarczającej podstawy do ustalenia, iż wystąpiły wszystkie przesłanki określone w art. 29 ust. 1 ustawy, a niezbędne przecież do uwzględnienia wniosku.

Zasadnie wywiedziono więc w rewizji nadzwyczajnej, że opinia lekarza psychiatry nie może być uznana za źródło poczynionych przez Sąd ustaleń w przedmiocie wystąpienia materialnoprawnych przesłanek uwzględnienia wniosku. Samo bowiem występowanie uciążliwych, a nawet wręcz męczących dla otoczenia, zachowań uczestniczki postępowania, a przejawiających się nieufnością, podejrzliwością, wrogim nastawieniem do męża i sąsiadów, porzuceniem pracy, czy wręcz nieadekwatnymi do sytuacji zachowaniami, choć świadczą o jej chorobie psychicznej, to jednak nie są jeszcze wystarczającą podstawą do zastosowania art. 29 ust. 1 cyt. ustawy. W świetle zgromadzonego dotychczas w sprawie materiału dowodowego można więc stwierdzić, że zaskarżone orzeczenie zapadło z rażącym naruszeniem wskazanych w rewizji nadzwyczajnej przepisów prawa. Wobec braku zarazem w aktach sprawy opinii lekarza psychiatry, pozwalającej na poczynienie jednoznacznego ustalenia, że nieprzyjęcie uczestniczki postępowania do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego, nie zachodzą obecnie warunki umożliwiające ostateczne rozstrzygnięcie poprzez orzeczenie co do istoty sprawy.

W tej sytuacji zachodziła więc konieczność uchylenia zaskarżonego orzeczenia, a także orzeczenia sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Radomsku jako sądowi właściwemu do jej rozpoznania. W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji postanowienia, działając na podstawie art. 422 § 2 k.p.c. (uchylonego) w związku z art. 11 ust. 5 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 189).

OSNC 1996 r., Nr 12, poz. 164