Uchwała z dnia 1972-10-03 sygn. III CZP 53/72

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 53/72

UCHWAŁA z dnia 3 października 1972r..

Przewodniczący: Sędzia J. Majorowicz (sprawozdawca).

Sędziowie: Z. Trybulski, Z. Wasilkowska.

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa J. S. przeciwko: 1) małoletniej J. D., działającej przez matkę L. D. i 2) L. D. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w (...) postanowieniem z dnia 9 czerwca 1972 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"1) Czy pozwany w procesie o ustalenie ojcostwa i alimenty może domagać się od małoletniego powoda, po prawomocnym oddaleniu powództwa, zwrotu kwot zapłaconych mu na podstawie postanowienia powziętego w trybie art. 753 § 1 k.p.c., jeżeli temu małoletniemu ze względu na wiek nie można przypisać świadomości obowiązku liczenia się ze zwrotem świadczenia?

2) w razie przeczącej odpowiedzi na pytanie pierwsze - czy powództwo takie może być skierowane przeciwko matce dziecka, która w procesie o ustalenie ojcostwa i alimenty występowała w jego imieniu, a jeżeli tak, to na jakiej podstawie prawnej?",

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

Pozwany w procesie o ustalenie ojcostwa i alimenty może domagać się od małoletniego powoda - po prawomocnym oddaleniu powództwa - zwrotu kwot zapłaconych mu na podstawie postanowienia powziętego w trybie art. 753 § 1 k.p.c. Niezależnie od tego pozwanemu przysługuje na zasadzie art. 140 k.r.o. roszczenie o zwrot dokonanych świadczeń od osób zobowiązanych do alimentacji, przy czym zaspokojenie wierzyciela przez jednego z dłużników zwalnia pozostałych.

UZASADNIENIE

Przedstawione przez Sąd Wojewódzki w (...) w trybie art. 391 k.p.c. zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości wyłoniło się na tle następującego stanu faktycznego:

W sprawie rozpatrywanej przez Sąd Powiatowy w K., wszczętej pozwem z dnia 30.VII.1970 r., małoletnia J. D., urodzona dnia 2.VII.1970 r., w której imieniu występowała jej matka L. D., domagała się ustalenia, że ojcem jej jest pozwany J. S., oraz zasądzenia od niego alimentów po 1.200 zł miesięcznie.

W toku procesu Sąd Powiatowy postanowieniem z dnia 21.IX.1970 r., podjętym w trybie art. 730 i 753 § 1 k.p.c., zobowiązał J. S., by do czasu prawomocnego zakończenia procesu uiszczał małoletniej J. D. kwotę 500 zł miesięcznie.

Prawomocnym wyrokiem z dnia 21.V.1971 r. powództwo małoletniej J. D. zostało oddalone, albowiem dwukrotne grupowe badanie krwi stron wykluczyło ojcostwo pozwanego J. S.

Jest poza sporem, że na podstawie wymienionego postanowienia o zabezpieczeniu powództwa wyegzekwowano od J. S. kwotę 4.688,90 zł.

W sprawie niniejszej powód J. S. domaga się zasądzenia na jego rzecz tej kwoty solidarnie od małoletniej J. D. i jej matki L. D. W uzasadnieniu tego żądania powód powołał się na przepisy art. 140 k.r.o. oraz art. 405 i 410 § 2 k.c.

Pozwane wniosły o oddalenie powództwa.

Sąd Powiatowy wyrokiem z dnia 30.III.1972 r. zasądził dochodzoną kwotę z 8% zwłoki i kosztami procesu na rzecz powoda od małoletniej pozwanej J. D. i oddalił powództwo co do pozwanej L. D.

W uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd Powiatowy ustalił, że pozwana L. D. wiedziała, iż otrzymuje alimenty na podstawie postanowienia o zabezpieczeniu powództwa, i zdawała sobie sprawę z charakteru zabezpieczenia, ale zużywając pieniądze na potrzeby małoletniej J. D., nie przypuszczała, że sprawę może przegrać.

Sąd Powiatowy uznał za uzasadnione powództwo tylko co do małoletniej pozwanej J. D., albowiem świadczenia z postanowienia o zabezpieczeniu powództwa były spełnione na jej rzecz.

Pozwana ta powinna była liczyć się z obowiązkiem zwrotu, przy czym nie ma znaczenia to, iż jest ona małoletnia. Gdyby bowiem zająć inne stanowisko, to w żadnym wypadku nie można by dochodzić zwrotu świadczenia nienależnego (art. 409 i 410 § 1 i 2 k.c.).

Powództwo przeciwko pozwanej L. D. Sąd Powiatowy oddalił, wychodząc z założenia, że w sprawie niniejszej nie jest ona biernie legitymowana.

Wyrok ten zaskarżył powód oraz małoletnia pozwana J. D.

Przechodząc do rozważenia przedstawionego zagadnienia prawnego, zauważyć należy, co następuje:

W kodeksie postępowania cywilnego, w części dotyczącej postępowania zabezpieczającego, sprawę roszczeń dłużnika przeciwko wierzycielowi o naprawienie szkody wymierzonej wykonaniem zabezpieczenia w wypadku, gdy wierzyciel nie wytoczył sprawy w przepisanym terminie albo cofnął pozew lub wniosek o wszczęcie postępowania, jak również gdy żądanie jego zostało oddalone, normuje art. 746 k.p.c. Wykładnią tego przepisu na tle prawie analogicznego stanu faktycznego zajmował się Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 24.III.1969 r. III CRN 419/68 (OSNCP 1969, z. 12, poz. 231).

W uzasadnieniu tego orzeczenia wyjaśniono m.in., że odpowiedzialność z art. 746 k.p.c. jest odpowiedzialnością powoda za sam wynik procesu. Odpowiedzialność ta istnieje z mocy szczególnego przepisu art. 746 k.p.c., mimo że powód może działać w najlepszej wierze, w sposób zgodny z prawem, a wyegzekwowane na podstawie zabezpieczenia powództwa alimenty zużyć w dobrej wierze na własne potrzeby.

Podobne stanowisko zajmuje również nauka prawa.

Szkoda, której naprawienia domaga się powód (dłużnik), musi pozostawać w ścisłym związku z zabezpieczeniem. Oznacza to, że tylko szkoda wyrządzona wykonaniem zabezpieczenia uzasadnia roszczenie. Ponieważ art. 746 k.p.c. mówi "o szkodzie wyrządzonej wykonaniem zabezpieczenia", nasuwa się wątpliwość, czy dyspozycją tego przepisu objęte jest roszczenie o zwrot nienależnie zapłaconej kwoty w razie niewytoczenia przez wierzyciela sprawy w terminie przepisanym albo cofnięcia pozwu lub wniosku o wszczęcie postępowania, jak również - jak to ma miejsce w niniejszej sprawie - gdy żądanie wierzyciela zostało oddalone, oraz roszczenie o naprawienie szkody, jaką dłużnik poniósł na skutek wykonania zabezpieczenia, czy też przepis ten stanowi podstawę prawną do dochodzenia tylko naprawienia szkody, roszczenia zaś o zwrot nienależnie zapłaconej kwoty należy dochodzić na zasadzie przepisów kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Zestawienie treści art. 746 k.p.c. z innymi przepisami kodeksu postępowania cywilnego, normującymi sprawę zwrotu spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia, a mianowicie z przepisami art. 338, 415 i 422 k.p.c., prowadzi do wniosku, że art. 746 k.p.c. dotyczy roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej samym wykonaniem zabezpieczenia. Dyspozycją tego przepisu nie jest natomiast objęte roszczenie o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia. Do roszczeń takich więc będą miały zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu, w szczególności zaś art. 410 kodeksu, normujący zwrot nienależnego świadczenia.

Należy bowiem zauważyć, że ustawodawca w kodeksie postępowania cywilnego czyni wyraźne rozróżnienie między obu tymi roszczeniami. W szczególności stosownie do art. 338 § 1 k.p.c. w razie uchylenia lub zmiany wyroku, któremu nadany został rygor natychmiastowej wykonalności, sąd na wniosek pozwanego orzeka w orzeczeniu kończącym postępowanie "o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu poprzedniego stanu". W następnym paragrafie tegoż artykułu stwierdza się, że przepis paragrafu poprzedzającego nie wyłącza możliwości dochodzenia w osobnym procesie naprawienia szkody poniesionej wskutek wykonania wyroku. Podobne rozróżnienie zawiera przepis art. 415 k.p.c., dotyczący wypadku uchylenia lub zmiany wyroku w postępowaniu o wznowienie postępowania, oraz art. 422 § 1 k.p.c., dotyczący rewizji nadzwyczajnej.

Należy również podkreślić, że według art. 746 k.p.c. roszczenie o naprawienie szkody wygasa, jeżeli dłużnik nie dochodził go sądownie w ciągu roku od chwili jego powstania. Przyjęcie więc tezy, że art. 746 k.p.c. obejmuje również roszczenie o zwrot świadczenia, prowadziłoby do sytuacji trudnej do przyjęcia z punktu widzenia wykładni logicznej i systemowej, a mianowicie że roszczenia z art. 338, 415 i 422 k.p.c. przedawniałyby się z upływem lat 10, a analogiczne roszczenie z art. 746 k.p.c. - z upływem jednego roku.

Uznając więc, że podstawą prawną roszczenia dłużnika przeciwko wierzycielowi o zwrot świadczeń pieniężnych zapłaconych przez niego na podstawie postanowienia wydanego w postępowaniu zabezpieczającym stanowią przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, przejść należy z kolei do rozważenia kwestii wysuniętej w pytaniu Sądu Wojewódzkiego. Sprowadza się ona do pytania, czy biernie legitymowanym w tym procesie może być małoletni powód, którego powództwo o ustalenie ojcostwa i alimenty zostało prawomocnie oddalone. Na pytanie to należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. Zauważyć bowiem należy, że w razie dokonania świadczenia do rąk przedstawiciela ustawowego, pełnomocnika lub innej osoby, którą świadczący ma prawo uważać za upoważnioną do przyjęcia świadczenia, wzbogaconym jest nie ten, kto przyjął świadczenie, lecz osoba, którą on reprezentuje, w imieniu bowiem tej osoby i dla niej świadczenie zostało przyjęte. Analogiczna sytuacja zachodzi, gdy po stronie wykonującej świadczenie występuje przedstawiciel ustawowy lub dobrowolny. W razie więc przedstawicielstwa lub upoważnienia zachodzi bezpośrednie przesunięcie majątkowe, ponieważ przysporzenie nie przechodzi przez majątek osoby trzeciej. Pogląd ten, wyrażony w nauce prawa, należy w pełni uznać za słuszny.

Z powyższym zagadnieniem wiąże się następna kwestia poruszona w pytaniu Sądu Wojewódzkiego, a mianowicie jak przedstawia się sprawa świadomości obowiązku liczenia się ze zwrotem świadczenia w sytuacji, gdy pozwanym w procesie o zwrot świadczenia jest małoletni, który w poprzednim procesie o ustalenie ojcostwa i alimenty, występując jako powód, działał przez przedstawiciela ustawowego. Uznać należy, że w tym wypadku decyduje świadomość przedstawiciela ustawowego. Działanie bowiem jego, podjęte w imieniu i na rzecz małoletniego, decyduje również o działaniu strony, którą reprezentuje.

Skoro więc przedstawiciel ustawowy małoletniego, występując o zabezpieczenie powództwa w sprawie o ustalenie ojcostwa i alimenty, uzyskał zabezpieczenie w trybie art. 753 k.p.c., polegające na zobowiązaniu dłużnika do uiszczania w powtarzających się terminach pewnej sumy pieniężnej na rzecz małoletniego, i skoro powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu w wypadku oddalenia powództwa tegoż małoletniego, to ta świadomość obowiązku ewentualnego zwrotu świadczenia rzutuje również na pozycję małoletniego, którego on zastępuje.

Należy tutaj przytoczyć również m.in. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 24.III.1967 r. III PZP 42/66 (OSNCP 1967, z. 7-8, poz. 124), gdzie wyjaśniono, że z obowiązkiem zwrotu powinna liczyć się strona, która egzekwuje świadczenie zasądzone nieprawomocnym wyrokiem zaopatrzonym w rygor natychmiastowej wykonalności. Teza ta, jak podkreślono w nauce prawa, dotyczy również odpowiednio strony, która egzekwuje świadczenie na podstawie tymczasowego zarządzenia sądu, wydanego w celu zabezpieczenia roszczenia.

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że pozwany w procesie o ustalenie ojcostwa i alimenty może domagać się od małoletniego powoda - po prawomocnym oddaleniu powództwa - zwrotu kwot zapłaconych mu na podstawie postanowienia powziętego w trybie art. 753 k.p.c.

Zauważyć jednak należy, że zobowiązanym do zwrotu świadczenia może być nie tylko małoletni pozwany (powód w sprawie o ustalenie ojcostwa i alimenty), lecz również osoba, która na podstawie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest zobowiązana do alimentacji. Jeżeli więc matka dziecka jest wyłącznie zobowiązana do alimentacji, a sumy wyegzekwowane zużyto na rzecz dziecka, powodowi przysługuje przeciwko niej roszczenie z art. 140 k.r.o. Stosownie bowiem do tego przepisu osoba, która dostarcza drugiemu środków utrzymania lub wychowania nie będąc do tego zobowiązana, może żądać zwrotu od osoby, która powinna była to świadczenie spełnić. Zachodzi więc sytuacja, gdy wierzycielowi przysługują w stosunku do dwóch osób roszczenia oparte na tym samym roszczeniu, ale na podstawie zupełnie odrębnych stosunków prawnych. Do zobowiązania tego, zwanego zobowiązaniem in solidum, ma w drodze analogii odpowiednie zastosowanie przepis art. 366 k.c. Oznacza to, że wierzyciel może dochodzić całości lub części świadczenia od obu dłużników łącznie (jednym pozwem) lub od każdego z osobna, przy czym spełnienie świadczenia przez jednego z dłużników zwalnia pozostałych.

Skoro więc w niniejszej sprawie powód wystąpił nie tylko przeciwko małoletniej pozwanej, lecz również przeciwko jej matce o zwrot świadczenia, zachodzą dwie podstawy prawne jego roszczenia, każda odmienna, które wymagają rozważenia przez Sąd w stosunku do każdej z pozwanych przy zastosowaniu zasady tzw. solidarności przypadkowej.

Z tych względów na przedstawione pytanie udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.