Uchwała z dnia 1990-05-24 sygn. III CZP 21/90

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 21/90

UCHWAŁA 7 SĘDZIÓW

Z DNIA 24 MAJA 1990 R.

Przewodniczący: Prezes SN W. Sutkowski.

Sędziowie SN: A. Gola, A. Kabat, W. Łysakowski, W. Patulski, A. Wielgus (sprawozdawca), A. Wypiórkiewicz.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora S. Trautsolta rozpoznając wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 1990 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy ciążący na wierzycielu z mocy art. 356 § 2 k.c. obowiązek przyjęcia wymagalnego świadczenia pieniężnego od osoby trzeciej odnosi się także do świadczeń alimentacyjnych ?"

podjął następującą uchwałę:

Do wykonania świadczenia alimentacyjnego ma zastosowanie art. 356 § 2 k.c.

UZASADNIENIE

Przedstawione zagadnienie prawne wyłoniło się na tle stosowanej w ostatnim okresie praktyki wykonywania zobowiązań alimentacyjnych przez osoby przebywające za granica za pośrednictwem osób zamieszkujących w kraju, które - w miejsce przekazania uprawionego do alimentów walut obcych przesłanych przez zobowiązanego - wykonują powyższe świadczenia w złotówkach.

Taka praktyka - jak to wynika z uzasadnienia wniosku - może prowadzić do pokrzywdzenia osób uprawnionych do alimentacji ze względu na różnice w kursach walut oraz na dostępność zakupu niektórych towarów jedynie za dewizy. Według wnioskodawcy wyjaśnienie wątpliwości zawartych w przedstawionym zagadnieniu prawnym będzie miało duże znaczenie dla praktyki w zakresie wykonania obowiązku alimentacyjnego jak również ze względu na interes społeczny. Dla rozstrzygnięcia omawianego zagadnienia prawnego podstawowe znaczenie ma rozważenie przede wszystkim stosunku prawa rodzinnego do prawa cywilnego, charakteru obowiązku alimentacyjnego i w konsekwencji tych rozważań zajęcie stanowiska, czy unormowania zawarte w art. 356 § 2 k.c. mają zastosowanie do wykonywania obowiązku alimentacyjnego.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie jest kodyfikacją samodzielną, nie reguluje bowiem całego zespołu problemów, jakie wyłaniają się w związku z funkcjonowaniem stosunków rodzinnych. Kodeks ten nie zawiera tzw. części ogólnej normującej takie kwestie, jak zdolność do czynności prawnych, formy tych czynności, przedstawicielstwo czy przedawnienie. Dotyczy to również i innych pojęć określonych w części szczególnej kodeksu cywilnego, takich jak solidarność, potrącenie, odsetki itp. Kodeks rodzinny jest ściśle powiązany z prawem cywilnym i przepisy tego prawa stosowane są wówczas, jeżeli kodeks rodzinny nie zawiera regulacji szczególnej. Tylko w takich przypadkach stosowanie przepisów kodeksu cywilnego jest wyłączone (np. art. 17 i 80 k.r.o.). Stosunki uregulowane w prawie rodzinnym są ze swej natury stosunkami cywilnoprawnymi.

Obowiązek alimentacyjny należy do kategorii stosunków obligacyjnych, a ze względu na swe źródło należy do zobowiązań prawnorodzinnych. Polega on na czynnościach mających na celu zaspokojenie potrzeb osoby, która sama utrzymać się nie może, a więc na różnorakich świadczeniach. Obejmuje on dostarczanie środków utrzymania, a w razie potrzeby także środków wychowania. W nauce prawa rodzinnego najwięcej kontrowersji budzi zagadnienie, czy prawo do alimentów ma charakter majątkowy, czy niemajątkowy. Reprezentowane są poglądy, że świadczenia polegające na dostarczaniu wartości majątkowych przesądzają o takim charakterze obowiązku alimentacyjnego, zaś okoliczność, że w stosunku alimentacyjnym przeważają powiązania osobiste pomiędzy uprawnionymi a zobowiązanym wyrażające się osobistymi staraniami o osobę alimentowaną nakazuje zaliczenie tych uprawnień do spraw niemajątkowych.

Obowiązek alimentacyjny z reguły polega na dostarczaniu wartości majątkowych, ponieważ w pierwszej kolejności chodzi o ochronę sfery ekonomicznej uprawnionego poprzez zapewnienie mu środków utrzymania. Z drugiej zaś strony chodzi o ochronę samej osoby oraz interesów ściśle osobistych uprawnionego, zapewnienie mu opieki i środków wychowania. W świadczeniach tych przeplatają się elementy majątkowe z elementami osobowymi i konsekwencją tego jest przyjęcie, iż prawo do alimentów ma charakter mieszany. Roszczenia, jakie z tego prawa wynikają, mają bądź naturę majątkową, bądź niemajątkową.

Typowe roszczenie o zasądzenie alimentów w postaci określonej sumy pieniężnej ma charakter majątkowy. Zadośćuczynienie obowiązkowi alimentacyjnemu może polegać na świadczeniu w naturze, a gdy uprawnionym jest małoletnie dziecko, spełnienie tego obowiązku nastąpić może w całości lub w części przez zapewnienie mu środków wychowania, poprzez ponoszenie osobistych starań o jego osobę. Ta forma obowiązku alimentacyjnego o charakterze majątkowym może być stosowana tylko wówczas, gdy zobowiązany sprawuje bezpośrednio opiekę ad tym uprawnionym. "Osoba uprawniona" i "osoba zobowiązana", nazywane tak przez kodeks rodzinny i opiekuńczy w stosunku alimentacyjnym z chwilą określenia świadczenia alimentacyjnego w formie pieniężnej, stają się wierzycielem - uprawnionym do egzekwowania tego świadczenia i dłużnikiem - obowiązanym to świadczenie spełnić.

III. W rozważanym stanie faktycznym chodzi o płacenie alimentów orzeczonych przez sądy zagraniczne w walutach tych krajów, w których orzeczenia te zapadły, albo o alimenty zasądzone przez sądy polskie w złotówkach od osób, które przebywają za granicą i przesyłają na pokrycie tych alimentów waluty obce.

W stosunkach zobowiązaniowych w Polsce obowiązuje zasada wyłączności waluty polskiej z zastrzeżeniem wyjątków ustawowo przewidzianych (art. 358 § 1 k.c.). Zobowiązanie do płacenia alimentów określonych w złotych polskich jest świadczeniem pieniężnym i spełnienie tego świadczenia następuje poprzez zapłatę jego sumy nominalnej (art. 358 § 2 k.c.)

Pozostaje natomiast do rozstrzygnięcia kwestia, czy taki sam charakter ma świadczenie określone w walucie obcej. Jak już wywiedziono, obowiązek alimentacyjny może przybrać postać świadczenia w naturze i świadczenia w postaci określonej sumy pieniężnej. Orzeczenie przez sąd kraju pobytu zobowiązanego alimentów w formie kwoty pieniężnej bez względu na zastosowaną walutę obowiązującą w kraju, w którym orzeczenie to zapada, jest świadczeniem pieniężnym i charakteru tego nie zmienia w momencie jego wykonania w kraju pobytu uprawnionego.

Ustawa z dnia 15 lutego 1989 r. - prawo dewizowe (Dz. U. Nr 6, poz. 33 ze zm.) wprowadza swobodę w obrocie dewizowym (art. 4 ustawy) z ograniczeniem wyraźnie określonym tą ustawą (art. 5 ustawy). Jeszcze przed wejściem w życie zasady swobodnego obrotu dewizami, życie codzienne dostarczyło dowodów na to, że wprowadzenie do stosunków zobowiązaniowych waluty obcej było wcale niemałe. W związku z tym w nauce prawa pojawiły się poglądy, według których świadczenia dłużnika polegające na świadczeniu waluty obcej są świadczeniami niepieniężnymi, ponieważ polegają na świadczeniu rzeczy oznaczonej rodzajowo. Taki pogląd, choć nie zawsze akceptowany, był usprawiedliwiony poprzednim stanem prawnym, który w sposób istotny reglamentował obrót dewizami w stosunkach zobowiązaniowych.

Po wejściu w życie nowego prawa dewizowego waluty obce wprowadzone zostały do stosunków obligacyjnych w naszym kraju i w praktyce pełnią funkcję środka zapłaty obok złotego.

W wykonaniu zobowiązania uczestniczą z reguły te osoby, które są stronami stosunku zobowiązaniowego. Świadczenie spełnia dłużnik, bo na nim ciąży obowiązek jego wykonania. Istnieją jednak przypadki, gdy okoliczność, kto spełnia świadczenie, jest dla wierzyciela bez znaczenia. Chodzi bowiem o to, ażeby świadczenie zostało spełnione. Dlatego ustawodawca w art. 356 § 1 k.c. sformułował zasadę, że wierzyciel może domagać się od dłużnika świadczenia osobistego tylko wówczas, gdy wynika to z treści czynności prawnej, z ustawy albo właściwości świadczenia. Cały sens tego unormowania sprowadza się do tego, czy wykonanie zobowiązania polega na osobistym świadczeniu dłużnika. W przeciwieństwie do tej sytuacji, gdy nie chodzi o osobiste świadczenie, zobowiązanie może być wykonane przez osobę trzecią. działającą w imieniu lub z upoważnienia i na rzecz dłużnika. Gdyby wierzyciel odmówił przyjęcia takiego świadczenia, popadnie w zwłokę wobec dłużnika. Z kolei § 2 tego przepisu stanowi, że wierzyciel nie może odmówić przyjęcia zapłaty wymaganej wierzytelności pieniężnej od osoby trzeciej, nawet gdyby działała ona bez wiedzy dłużnika. Brak jest tu bowiem uzasadnionego interesu dla takiej odmowy. Gdy chodzi o świadczenia pieniężne jest rzeczą obojętną, od kogo wierzyciel otrzyma to świadczenie, gdyż w interesie wierzyciela jest uzyskanie tego świadczenia, tylko bowiem w ten sposób następuje wykonanie zobowiązania.

Obowiązek alimentacyjny wyrażony kwotowo bez względu na zastosowaną w orzeczeniu walutę stanowi świadczenie o charakterze pieniężnym. Przy takim założeniu do jego wykonania mają pełne zastosowane unormowania zawarte w kodeksie cywilnym. Osoba obciążona obowiązkiem alimentacyjnym może w różnorodny sposób zapewnić - na czas pobytu poza krajem - wywiązywanie się ze swoich zobowiązań za pomocą środków majątkowych, którymi dysponuje w kraju. Na przeszkodzie temu nie stoi fakt, iż przebywając za granicą uzyskuje status osoby krajowej - lub stosownie do okoliczności - nawet osoby zagranicznej. Nie ma bowiem podstaw prawnych do twierdzenia, że osoba ta powinna spełniać swoje zobowiązanie alimentacyjne tylko za pomocą dewiz uzyskanych za granicą. Takiego obowiązku nie przewiduje Konwencja nowojorska z 20 czerwca 1956 r. o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą (Dz. U. z 1961 r. Nr 17, poz. 87), ratyfikowana przez Polskę, ani też dotyczące tej kwestii umowy dwustronne.

Obowiązek taki nie wynika również z prawa dewizowego w brzmieniu nadanym ustawą z 15 lutego 1989 r. (Dz. U. Nr 6, poz. 33) i po jego zmianie wprowadzonej ustawą z 28 grudnia 1989 r. (Dz. U. Nr 74, poz. 441), ponieważ nie wyłącza ona możliwości zaspokojenia obowiązku alimentacyjnego w walucie polskiej przez osoby działające w imieniu dłużnika. Ustawodawca w art. 12 enumeratywnie wyliczył przypadki dokonywania zapłaty w walucie polskiej, po udokumentowniu jej pochodzenia z wymiany walut obcych w banku dewizowym na rzecz osób krajowych, wśród których nie ma należności z tytułu świadczeń alimentacyjnych.

W prawie dewizowym nie ma również unormowania pozwalającego na przyjęcie założenia, że zobowiązania alimentacyjne osób przebywających za granicą mogą być wykonane tylko w miejscu ich pobytu, a przez to stają się wartościami dewizowymi będącymi własnością uprawnionego, a tym samym objętymi obowiązkiem sprowadzenia ich do kraju.

W dotychczasowym orzecznictwie Sąd Najwyższy wielokrotnie zajmował stanowisko dopuszczające najróżniejsze formy zabezpieczenia obowiązku alimentacyjnego, gdy zobowiązanym była osoba przebywająca za granicą. W uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 16 grudnia 1987 r. III CZP 99/86 (OSNCP 1988, z. 4, poz. 42) zawarta została wykładnia prawa w sprawach o alimenty obejmująca między innymi sposoby zabezpieczenia wykonania obowiązku alimentacyjnego od osób wyjeżdżających za granicę. Wśród wielu form zabezpieczenia dopuszczona została także możliwość poręczenia przez osoby trzecie. W takiej sytuacji przy umowie poręczenia - szeroko zresztą stosowanej w praktyce sądowej - jest rzeczą obojętną dla uprawnionego do alimentów, w jaki sposób dochodzi do wykonania zobowiązania, ponieważ istotne znaczenie ma tu samo zaspokojenie uprawnionego do alimentów wierzyciela.

Odmowa przyjęcia świadczenia przez wierzyciela mogłaby być skuteczna w sytuacji, gdyby osoba, za pośrednictwem której dłużnik spełnia świadczenie, działała wbrew jego woli z pokrzywdzeniem uprawnionego. Byłoby to bowiem sprzeczne z podstawowymi założeniami, że wykonanie każdego zobowiązania powinno zapewnić wierzycielowi określone korzyści, zgodne z celem tego zobowiązania.

Istota i cel obowiązku alimentacyjnego polega na zapewnieniu uprawnionemu środków utrzymania. Temu mają służyć zasądzone alimenty, płacone w określonych kwotach i terminach, tak ażeby uprawniony mógł zaspokoić swoje bieżące potrzeby życiowe. Odmowa przyjęcia alimentów tylko dlatego, że są one świadczone w walucie polskiej, za pośrednictwem osoby wskazanej przez zobowiązanego, może być działaniem na szkodę uprawnionego, a w sytuacji gdy chodzi o alimenty należne małoletniemu dziecku, postawa przedstawiciela ustawowego tego dziecka żądającego spełnienia świadczenia wyłącznie w walucie obcej może godzić w dobro dziecka, które pozbawia się środków utrzymania. Może to stanowić podstawę do ingerencji sądu opiekuńczego w trybie art. 109 k.r.o.

W świetle obecnych uregulowań obrotu dewizowego i wyłączenia w stosunku do osób krajowych fizycznych obowiązku odsprzedaży walut obcych bankowi dewizowemu (art. 6 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 prawa dewizowego) oraz zrównania kursów walut nie można podzielić poglądu, iż spełnienie obowiązku alimentacyjnego w złotych polskich stanowi pokrzywdzenie uprawnionego. W warunkach wymienialności złotówki stworzone zostały warunki do zakupu wszelkich towarów za waluty obce.

W rezultacie powyższych rozważań na pytanie prawne Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego udzielono odpowiedzi, że do wykonania świadczenia alimentacyjnego ma zastosowanie art. 356 § 2 k.c.