Wyrok z dnia 2019-01-23 sygn. I CSK 749/17

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt I CSK 749/17

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 stycznia 2019 r. Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący, sprawozdawca) SSN Józef Frąckowiak

SSN Maria Szulc

w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości I. sp. z o.o. w upadłości likwidacyjnej w W.

przeciwko J. M.

o zapłatę,

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 23 stycznia 2019 r.,

skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w (…) z dnia 10 marca 2017 r., sygn. akt I ACa (…),

• I) odrzuca skargę kasacyjną w zakresie obejmującym punkt II zaskarżonego wyroku,

• II) oddala skargę kasacyjną w pozostałej części,

• III) zasądza od powoda na rzecz pozwanego koszty postępowania kasacyjnego w kwocie 2700 (dwa tysiące siedemset) zł.

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 20 listopada 2015 r. Sąd Okręgowy [...] w W. zasądził od pozwanego J. M. na rzecz powoda Syndyka masy upadłości „I.” sp. z o.o. w upadłości likwidacyjnej z siedzibą w W. kwotę 185 200 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 21 maja 2011 r. do dnia zapłaty (pkt I sentencji wyroku); oddalił powództwo w pozostałym zakresie (pkt II sentencji wyroku) oraz orzekł o kosztach procesu. Sąd ustalił, że w dniu 17 grudnia 2009 r pozwany jako pożyczkodawca zawarł z „I.” sp. z o.o. jako pożyczkobiorcą (dalej Spółka) pisemną umowę pożyczki kwoty 185 000 zł z odsetkami umownymi w wysokości 8% w skali rocznej, która miała podlegać zwrotowi na wezwanie pozwanego. W dniu 19 lipca 2010 r. te same strony zawarły umowę zastawu rejestrowego szczegółowo opisanych samochodów i motocykla w celu zabezpieczenia spłaty przez Spółkę opisanej wyżej pożyczki. Strony uzgodniły, że po upływie terminu zwrotu pożyczki, pożyczkodawca może dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zastawu, m.in. w drodze jego przejęcia na własność, skutecznego w dniu złożenia oświadczenia o przejęciu, nie wcześniej jednak niż w ciągu 3 dni od daty powiadomienia Spółki o sposobie dochodzenia zaspokojenia z przedmiotu zastawu. W sytuacji, w której wartość zobowiązań Spółki zabezpieczonych zastawem będzie niższa niż wartość przedmiotu zastawu, zastawnik (pozwany) przeleje kwotę nadwyżki na rachunek bankowy zastawcy (Spółki) w ciągu 14 dni od dnia zaliczenia kwoty otrzymanej przez zastawnika z tytułu przejęcia przedmiotu zastawu na własność. Umowa została ujawniona w rejestrze zastawów. W dniu 21 lipca 2010 r. J. M. złożył oświadczenie o objęciu 128 nowych udziałów w Spółce o wartości 1 500 zł każdy, o łącznej wartości 192 000 zł i pokryciu ich gotówką. Tego samego dnia Spółka i pozwany zawarli umowę w sprawie potrącenia wzajemnych wierzytelności - pozwanego wobec Spółki o zwrot pożyczki z odsetkami umownymi w kwocie 192 400 zł oraz Spółki wobec pozwanego z tytułu wkładu pieniężnego w kwocie 192 000 zł, co doprowadziło do umorzenia wierzytelności niższej z pozostawieniem pozwanemu wierzytelności wobec Spółki w wysokości 400 zł. W okresie od dnia 26 listopada 2010 r do dnia 11 lutego 2011 r. strony zawarły kolejne umowy pożyczki różnych kwot, także zabezpieczone zastawem rejestrowym.

Po uprzednim wezwaniu Spółki do spłaty pożyczki (udzielonej na podstawie umowy z dnia 17 grudnia 2009 r.) w terminie do dnia 27 kwietnia 2011 r., pozwany złożył w dniach 5 i 6 maja 2011 r. oświadczenie o przejęciu na własność pojazdów obciążonych zastawem rejestrowym na podstawie umowy z dnia 19 lipca 2010 r. i uzyskał wykreślenie wpisów w rejestrze zastawów. Sąd pierwszej instancji ustalił wartość tych pojazdów na kwotę 185 600 zł.

Postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 22 czerwca 2011 r. została ogłoszona upadłość likwidacyjna Spółki. Pozwany odmówił zwrotu przejętych pojazdów na rzecz Syndyka, został zatem wezwany przez niego do rozliczenia ich wartości. Pismem z dnia 7 września 2011 r., J. M. zgłosił do masy upadłości wierzytelność w kwocie 156 044,05 zł z tytułu przysługującego mu wobec upadłej Spółki zaległego wynagrodzenia członka rady nadzorczej Spółki. W piśmie z dnia 11 października 2011 r., stanowiącym uzupełnienie braków formalnych tego zgłoszenia, pozwany złożył oświadczenie, że dokonuje potrącenia wierzytelności w kwocie 156 044,05 zł z wierzytelnością o zapłatę kwoty 130 000 zł przysługującej upadłemu wobec niego z tytułu rozliczenia przejętych na własność przedmiotów zastawu rejestrowego; oświadczenie to było uzupełniane o dalsze dokumenty.

W postępowaniu upadłościowym zostały uznane wierzytelności J. M. wobec upadłej Spółki w kwocie 155 851,72 zł w kategorii IV i 192,33 zł w kategorii V, w kwocie 5 797,17 zł w kategorii II i w kwocie 453 164,38 zł. Syndyk nie uznał za skuteczne opisanego wyżej oświadczenia pozwanego o potrąceniu, albowiem nie nastąpiło ono, w jego ocenie, przy zgłoszeniu wierzytelności (art. 96 p.u.n.), lecz w terminie późniejszym.

W tym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo w znacznej części na podstawie art. 471 k.c. w zw. z art. 23 ust. 2 i art. 25 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn.: Dz.U. z 2018 r., poz. 2017). Sąd wskazał, że pozwany nie udowodnił, iż przysługująca upadłej Spółce wierzytelność z tytułu zwrotu nadwyżki wartości przejętych pojazdów wygasła w następstwie złożonego przez niego oświadczenia o potrąceniu, ponieważ nie zostało ono złożone przy zgłoszeniu wierzytelności.

Wyrokiem z dnia 10 marca 2017 r., Sąd Apelacyjny w (…), zmienił zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym częściowo w ten sposób, że oddalił powództwo o zapłatę kwoty 155 044,05 zł z ustawowymi odsetkami od tej kwoty oraz rozstrzygnął o kosztach postępowania za pierwszą instancję, oddalił apelację pozwanego w pozostałej części i orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sąd drugiej instancji ocenił, że pozwany dochował terminu do złożenia oświadczenia o potrąceniu (art. 96 p.u.n.), ponieważ zawarł je wprawdzie nie bezpośrednio i wprost w piśmie z dnia 7 września 2011 r., zawierającym zgłoszenie wierzytelności, lecz dopiero w piśmie z dnia 11 października 2011 r., ale pismo to stanowiło uzupełnienie braków formalnych pierwszego pisma i zostało wniesione w wykonaniu zarządzenia Przewodniczącego wystosowanego na podstawie art. 130 § 1 k.p.c. Oznaczało to, że stosownie do art.130 § 3 k.p.c., poprawione i uzupełnione zgłoszenie wierzytelności wywołało skutki od chwili jego wniesienia, także w zakresie skuteczności potrącenia. Konstatacja ta doprowadziła do zmiany zaskarżonego wyroku w części i oddalenia powództwa co do kwoty 155 044,05 zł.

W skardze kasacyjnej, powód zaskarżając wyrok Sądu Apelacyjnego w całości, zarzucił naruszenie art. 96 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. 2017 r., poz. 2344, od dnia stycznia 2016 r. Prawo upadłościowe; dalej „p.u.”), art. 96 p.u. w zw. z art. 505 pkt 4 k.c., art. 498 § 2 k.c., oraz art. 240 p.u. w zw. z art. 130 § 1 i 130 § 3 k.p.c. Formułując te podstawy Syndyk wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie przez Sąd Najwyższy co do istoty sprawy przez oddalenie apelacji pozwanego w całości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna powoda podlegała odrzuceniu w zakresie skierowanym przeciwko zawartemu w punkcie II wyroku Sądu Apelacyjnego orzeczeniu oddalającemu apelację pozwanego, ze względu na brak pokrzywdzenia skarżącego tym rozstrzygnięciem (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2014 r. III CZP 88/13, OSNC 2014/11/108).

Za trafne uznać należy zarzuty naruszenia art. 240 p.u. w zw. z art. 130 § 1 i 130 § 3 k.p.c. oraz naruszenia art. 96 p.u. przez błędne przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że niezamieszczenie w piśmie zgłaszającym wierzytelność oświadczenia o potrąceniu wierzytelności zgłaszanej do masy ze wzajemną wierzytelnością upadłego, stanowi brak formalny tego pisma, uniemożliwiający nadanie zgłoszeniu dalszego biegu i podlegający naprawieniu w ramach postępowania naprawczego na podstawie art. 130 k.p.c.

Zgodnie z art. 240 p.u., w brzmieniu obowiązującym w dniu 7 września 2011 r., w zgłoszeniu wierzytelności należało podać: 1) imię i nazwisko bądź nazwę albo firmę wierzyciela i odpowiednio jego miejsce zamieszkania albo siedzibę; 2) określenie wierzytelności wraz z należnościami ubocznymi oraz wartość wierzytelności niepieniężnej; 3) dowody stwierdzające istnienie wierzytelności; 4) kategorię, do której wierzytelność ma być zaliczona; 5) zabezpieczenia związane z wierzytelnością oraz oświadczenie wierzyciela, w jakiej prawdopodobnie sumie wierzytelność nie będzie zaspokojona z przedmiotu zabezpieczenia; 6) w razie zgłoszenia wierzytelności, w stosunku do której upadły nie jest dłużnikiem osobistym, przedmiot zabezpieczenia, z którego wierzytelność podlega zaspokojeniu; 7) stan sprawy, jeżeli co do wierzytelności toczy się postępowanie sądowe lub administracyjne; 8) jeżeli wierzyciel jest wspólnikiem albo akcjonariuszem spółki będącej upadłym - ilość posiadanych udziałów albo akcji oraz ich rodzaj. W przytoczonym przepisie nie wymieniono żadnych innych danych i informacji, jakie zobowiązany jest zamieścić wierzyciel upadłego, aby zgłoszeniu można było nadać bieg.

W piśmie z dnia 7 września 2011 r. (k. 427 akt) J. M., zgłaszając wierzytelność z tytułu przysługującego mu wynagrodzenia, nie złożył oświadczenia o jej potrąceniu z wierzytelnością upadłej Spółki z tytułu rozliczenia wartości przejętych pojazdów. Art. 96 p.u.n. przewiduje zaś, że wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Takie oświadczenie pozwany złożył dopiero w kolejnym piśmie z dnia 11 października 2011 r. (k. 429 akt), jednakże nie odniosło ono skutku, o którym mowa w art. 130 § 3 k.p.c., ze względu na to, że nie stanowiło uzupełnienia braków formalnych zgłoszenia wierzytelności (mimo wadliwego wezwania J. M. do uzupełnienia zgłoszenia).

Mimo trafności przytoczonych zarzutów, ostatecznie wyrok Sądu drugiej instancji odpowiada prawu. W osobiście wniesionej odpowiedzi na pozew Syndyka, pozwany, powołując się na manifestowaną już w postępowaniu upadłościowym wolę dokonania potrącenia i złożenie takiego oświadczenia w piśmie z dnia 7 października 2011 r., złożył w niniejszej sprawie oświadczenie o potrąceniu przysługującej mu i uznanej w postępowaniu upadłościowemu wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę w charakterze członka rady nadzorczej upadłej Spółki z dochodzoną w niniejszej sprawie wierzytelnością powoda w wysokości „rzeczywistej wartości przejętych samochodów” (k. 312 akt sprawy).

W związku z tym rozstrzygnięcie skargi kasacyjnej zależało do odpowiedzi na pytanie, czy wierzyciel upadłego (w rozpoznawanej sprawie pozwany), który w terminie przewidzianym w art. 96 p.u. nie złożył oświadczenia o potrąceniu własnej wierzytelności przysługującej mu przeciwko upadłemu, może – w równolegle toczącym się postępowaniu z powództwa syndyka masy upadłości o zapłatę - skutecznie podnieść zarzut potrącenia tej wierzytelności z wierzytelnością wzajemną upadłego dochodzoną w tym procesie.

Zgodnie z art. 498 k.c., gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzecz tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Przepisy art. 498 - 505 k.c. normują w sposób całościowy instytucję potrącenia, jego dopuszczalność, formę oraz skutki. Odnoszą się do każdego oświadczenia o potrąceniu, złożonego zarówno w postępowaniu sądowym, jak i poza jego ramami, nie określają przy tym przedziału czasowego, w jakim musi czy powinno być ono złożone.

Instytucja potrącenia znajduje zastosowanie także w postępowaniu upadłościowym. Art. 93 p.u. przewiduje, że potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił. Art. 96 tej ustawy wskazuje jednakże, że wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Dopuszczenie przez ustawodawcę możliwości uprzywilejowanego zaspokojenia się wierzyciela składającego oświadczenie o potrąceniu jest odstępstwem od przyjętych na gruncie prawa upadłościowego zasad zaspokajania zgłoszonych i uznanych wierzytelności w drodze podziału funduszy masy upadłości, tj. zasady pierwszeństwa i proporcjonalności lub też podziału sum uzyskanych ze zbycia przedmiotów obciążonych rzeczowo. Z tych przyczyn ustawodawca obciążył wierzyciela powinnością złożenia oświadczenia o potrąceniu nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności, nie zaś na jakimkolwiek późniejszym, dowolnie wybranym przez wierzyciela, etapie postępowania upadłościowego, zaś sędziego komisarza obowiązkiem dokonania oceny, czy w postępowaniu upadłościowym do tego potrącenia doszło (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2000 r., I CKN 398/98, niepubl. oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2005 r., II PK 1/05, OSNP 2005, nr 23, poz. 371).

Przewidziany w art. 96 p.u.n. termin musi być zatem przez uprawnionego zachowany, jeśli chce on skorzystać z uprzywilejowanego sposobu zaspokojenia -w formie potrącenia - konkretnej zgłaszanej do masy upadłości wierzytelności. Zaniechanie złożenia oświadczenia o skorzystaniu z prawa potrącenia w tym terminie pociąga za sobą konsekwencje w postaci niemożliwości uzyskania przez wierzyciela upadłego takiego zaspokojenia w ramach postępowania upadłościowego. Wierzyciel ten uczestniczy zatem razem z innymi wierzycielami upadłego w podziale funduszy masy upadłości na zasadach regulowanych przepisami upadłościowymi (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2015 r., IV CSK 749/14, niepubl. oraz z dnia 17 stycznia 2007 r., II CSK 315/06, niepub.).

W uchwale z dnia 23 stycznia 2007 r., III CZP 125/06, (OSNC 2007, nr 11, poz. 162) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że dopuszczalne jest zgłoszenie zarzutu potrącenia przez wierzyciela upadłego w procesie wytoczonym przeciwko niemu przez syndyka masy upadłości w sytuacji, gdy przedstawiona do potrącenia wierzytelność została przed wytoczeniem powództwa zgłoszona w postępowaniu upadłościowym wraz z zarzutem potrącenia z wierzytelnością z aktualnie dochodzoną przez syndyka. W wyroku z dnia 10 marca 2011r, V CSK 311/10 (OSNC-ZD 2011, nr 3, poz. 65) wskazano natomiast, że skutek potrącenia następuje z chwilą złożenia drugiej stronie (w tym wypadku syndykowi reprezentującemu upadłego) oświadczenia o skorzystaniu z tego prawa pod warunkiem, że spełnione zostały wymagania umożliwiające potrącenie. Czynności sędziego - komisarza (ewentualnie sądu) związane z badaniem wierzytelności, dopuszczalności jej potrącenia z wierzytelnością wzajemną i ustalaniem listy wierzytelności stanowią jedynie kontrolę, czy skutek potrącenia rzeczywiście nastąpił, podobnie jak to ma miejsce w wypadku zgłoszenia w postępowaniu sądowym zarzutu potrącenia na zasadach ogólnych. W obydwu wypadkach różny jest tylko wynik tego badania. O ile bowiem nieuwzględnienie zarzutu potrącenia w procesie o zapłatę powoduje prawomocne stwierdzenie braku skutku w postaci umorzenia wierzytelności, o tyle odmowa uwzględnienia wierzytelności i jej potrącenia z wzajemną wierzytelnością upadłego w postępowaniu upadłościowym nie stwarza powagi rzeczy osądzonej, co oznacza, że wyrażona w tym postępowaniu ocena może być zakwestionowana w innym postępowaniu. Złożone w postępowaniu upadłościowym oświadczenie o potrąceniu nie odniesie swojego skutku w sytuacji, w której sędzia komisarz lub sąd nie uznają wierzytelności, jak również wtedy, gdy nie uznają skuteczności jej potrącenia (np. z uwagi na uchybienie terminowi z art. 96 p.u.). W rozpatrywanej sprawie zgłoszona przez J. M. wierzytelność została uznana w postępowaniu upadłościowym i umieszczona na liście wierzytelności, jednakże syndyk zakwestionował możliwość jej potrącenia w postępowaniu upadłościowym.

Decyzja procesowa odnośnie do określonej wierzytelności podjęta w toku postępowania upadłościowego, będącego postępowaniem egzekucyjnym, znajdująca odzwierciedlenie w umieszczeniu jej na liście, może być kwestionowana w określony sposób, skoro nie korzysta z przymiotu powagi rzeczy osądzonej. Jednym ze sposobów jest właśnie powództwo wytoczone przez syndyka, którym dochodzi on określonej wierzytelności upadłego, co do której strona przeciwna może skutecznie przeciwstawić swoją wierzytelność i dokonać potrącenia. W efekcie przeprowadzenie takiego postępowania umożliwia ponowne zbadanie wszystkich kwestii istotnych dla oceny skuteczności potrącenia. Uprawnienie do potrącenia jest podmiotowym prawem kształtującym, skorzystanie z którego doprowadza do unicestwienia wzajemnych wierzytelności, przy czym to zdarzenie prawne, a nie możność (uprawnienie) skorzystania z zarzutu procesowego, oddziałuje na wierzytelność powoda, z której jest wywodzone roszczenie procesowe.

Podzielając przedstawione zapatrywania, orzeczono, jak w sentencji (art. 398¹⁴ k.p.c. i art. 108 k.p.c.).

aj