Uchwała z dnia 1982-10-05 sygn. III CZP 38/82

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Uchwała

Sądu Najwyższego z dnia 5 października 1982 r.

III CZP 38/82

Przewodniczący: sędzia SN Z. Marmaj.

Sędziowie SN: K. Piasecki, M. Sychowicz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Marka Kazimierza A. przeciwko Rozalii A. o rozwód po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Kielcach postanowieniem z dnia 30 czerwca 1982 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy dopuszczalne jest rozstrzygnięcie w wyroku orzekającym rozwód wniosku strony o stwierdzeniu wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego obciążającego ją na rzecz drugiego małżonka?"

podjął następującą uchwałę:

Nie jest dopuszczalne rozstrzyganie w wyroku orzekającym rozwód o wygaśnięciu stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem sądowym obowiązku alimentacyjnego obciążającego jednego z małżonków na rzecz drugiego.

Uzasadnienie 

Prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Ostrowcu Świętokrzyskim z dnia 27 września 1979 r., wydanym w czasie trwania małżeństwa, zasądzone zostały od powoda na rzecz pozwanej alimenty. Wytaczając w dniu 29 września 1981 r. powództwo o rozwód powód, powołując się na zmianę stosunków, wniósł o uznanie obowiązku alimentacyjnego stwierdzonego wymienionym wyrokiem za wygasły, nie wskazując jednakże daty, od której domaga się uznania obowiązku alimentacyjnego za wygasły. Sąd Rejonowy w Ostrowcu Świętokrzyskim wyrokiem z dnia 23 lutego 1982 r. rozwiązał przez rozwód małżeństwo stron i oddalił powództwo w części zawierającej żądanie uznania obowiązku alimentacyjnego za wygasły stwierdzając, iż jest ono przedwczesne, możliwe do rozstrzygnięcia w odrębnym procesie wytoczonym po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego. Przy rozpoznawaniu rewizji powoda, kwestionującej powyższy wyrok w części oddalającej powództwo, Sądowi Wojewódzkiemu w Kielcach nasunęły się poważne wątpliwości, którym dał wyraz w przytoczonym na wstępie zagadnieniu prawnym.

Rozstrzygając przedstawione zagadnienie prawne Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zasądzenie wyrokiem Sądu Rejonowego w Ostrowcu Świętokrzyskim z dnia 27 września 1979 r. alimentów od powoda na rzecz pozwanej miało podstawę w art. 27 k.r.o. Stosownie do tego przepisu oboje małżonkowie obowiązani są przyczyniać się do zaspokojenia potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Z przepisu tego wynika m.in. obowiązek alimentacyjny pomiędzy nie rozwiedzionymi małżonkami. Jedną z cech tego swoistego obowiązku alimentacyjnego jest, że wygasa on na skutek ustania małżeństwa. Inny charakter ma uregulowany w art. 60 k.r.o. obowiązek alimentacyjny pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami. Nie rozważając bliżej jego istoty należy wskazać, że obowiązek ten powstaje dopiero wskutek rozwiązania małżeństwa przez rozwód. Odmienny pogląd odnośnie charakteru prawnego obowiązku alimentacyjnego pomiędzy małżonkami, wynikający z zasady prawnej zawartej w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 1955 r. I CO 27/55 (OSN 1956, z. II, poz. 33), który wyrażony został na tle nieobowiązujących już przepisów kodeksu rodzinnego z 1950 r. -pomijając kwestię jego słuszności, podważonej w doktrynie - stracił aktualność wobec zmienionego stanu prawnego.

W razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia dotyczącego obowiązku alimentacyjnego (art. 138 k.r.o.). Jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie alimentacji wygasło albo nie może być egzekwowane, dłużnik może w drodze procesu żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.). Między obu tymi rodzajami powództw nie zachodzi konkurencja. O tym, które z nich wchodzi w grę, decydują okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie (art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c.). Z twierdzeń zawartych w pozwie złożonym w sprawie, w której powstało rozstrzygane zagadnienie prawne wynika, że podstawą żądania przez powoda uznania za wygasły obowiązku alimentacyjnego obciążającego go na rzecz pozwanej stanowi przepis art. 138 k.r.o.

O dopuszczalności rozstrzygania w jednym wyroku o kilku żądaniach (roszczeniach) - poza wypadkiem połączenia kilku spraw w celu wydania tzw. wyroku łącznego (art. 219 k.p.c.) - decyduje możliwość ich dochodzenia jednym pozwem. Kwestię tę w procesie reguluje art. 191 k.p.c. Z przepisu tego wynika, że powód może dochodzić jednym pozwem kilku roszczeń przeciwko temu samemu pozwanemu, gdy spełnione są warunki wymienione w tym przepisie, w szczególności gdy roszczenia są różnego rodzaju o tyle tylko, o ile dla któregokolwiek z tych roszczeń nie jest przewidziane postępowanie odrębne. Roszczenie o zmianę orzeczenia dotyczącego obowiązku alimentacyjnego, m.in. przez stwierdzenie jego wygaśnięcia (art. 138 k.r.o.) podlega rozpoznaniu w zwykłym postępowaniu procesowym, gdyż dla jego rozpoznania przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie przewidują postępowania odrębnego. Natomiast żądanie rozwodu jest rozpoznawane w procesie w postępowaniu odrębnym, dotyczącym spraw małżeńskich (art. 425 i nast. k.p.c.). Przepis art. 191 k.p.c. nie uzasadnia przeto kumulacji roszczenia uznania za wygasły obowiązku alimentacyjnego pomiędzy małżonkami z żądaniem rozwodu i rozpoznania ich w jednej sprawie.

Ze względu na dążenie do rozstrzygania w sprawie rozwodowej wszystkich istotnych kwestii wiążących się z rozwiązaniem małżeństwa szczególne przepisy wprowadzają odnoszące się tylko do spraw rozwodowych określone odstępstwa od zasady wynikającej z art. 191 k.p.c. Tak więc art. 444 k.p.c. dopuszcza dochodzenie przez małżonka w sprawie o rozwód roszczeń alimentacyjnych od drugiego małżonka na wypadek orzeczenia rozwodu. W przepisie tym chodzi o roszczenia alimentacyjne, których podstawę stanowi art. 60 k.r.o. Wyjątkowy charakter art. 444 k.p.c. nie upoważnia do stosowania tego przepisu do innych roszczeń alimentacyjnych, w szczególności do roszczenia pomiędzy nie rozwiedzionymi małżonkami, wywodzącego się z art. 27 k.r.o., a co za tym idzie także do roszczenia o zmianę orzeczenia dotyczącego obowiązku alimentacyjnego mającego podstawę w art. 27 k.r.o., m.in. przez stwierdzone jego wygaśnięcie. Z kolei art. 58 k.r.o. przewiduje obowiązek sądu orzeczenia w wyroku rozwodowym o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków, o kosztach jego utrzymania i wychowania, jakie każdy z małżonków obowiązany jest ponosić i o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania. Żądanie jednego z małżonków lub zgodny wniosek stron uzasadniają w myśl powołanego ostatnio przepisu orzeczenie w sprawie rozwodowej o eksmisji małżonka, podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu go jednemu z małżonków, a także o podziale majątku wspólnego. Wszystkie roszczenia wymienione w art. 58 k.r.o., na podstawie tego przepisu bądź muszą - gdy sąd ma obowiązek orzec o nich z urzędu, bądź mogą - w pozostałych wypadkach, być rozstrzygnięte wyrokiem orzekającym rozwód. Artykuł 58 k.r.o. nie wymienia jednak roszczenia o zmianę orzeczenia dotyczącego obowiązku alimentacyjnego pomiędzy małżonkami ani szczególnej jego postaci -roszczenia o stwierdzenie wygaśnięcia takiego obowiązku alimentacyjnego. Przepis ten nie daje zatem podstawy do rozpoznania tego roszczenia w sprawie o rozwód i orzeczenia o nim w wyroku orzekającym rozwód.

Stosownie do art. 443 § 3 k.p.c., jeżeli przed wszczęciem sprawy o rozwód zapadło prawomocne orzeczenie w przedmiocie alimentów pomiędzy małżonkami, a zachodzi potrzeba zmiany wysokości świadczeń ze względu na zmianę okoliczności sąd wydaje w tym zakresie postanowienie przewidziane w art. 443 § 1 k.p.c., stosując odpowiednio przepisy o postępowaniu zabezpieczającym (art. 443 § 2 k.p.c.). Powyższe szczególne unormowanie dopuszcza dochodzenie w sprawie o rozwód ustalenia wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego pomiędzy małżonkami, ale tylko od wytoczenia powództwa o rozwód do prawomocnego zakończenia sprawy. Dla rozstrzygnięcia o takim żądaniu nie jest właściwa forma wyroku, gdyż ustawa w tym wypadku - zbliżonym do postępowania o wydanie zarządzenia tymczasowego - przewiduje wydanie postanowienia.

Poza wymienionymi, brak jest innych przepisów, które mogłyby uzasadniać kumulację żądania rozwodu z roszczeniem o zmianę orzeczenia dotyczącego obowiązku alimentacji pomiędzy małżonkami, w szczególności przez stwierdzenie wygaśnięcia takiego obowiązku. Jak wskazano, jedynie art. 443 § 3 k.p.c. przewiduje możliwość skutecznego żądania w sprawie o rozwód ustalenia wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego pomiędzy małżonkami. Uwzględnienie takiego żądania może jednak nastąpić tylko w ograniczonym czasowo zasięgu i rozstrzygnięcie o nim nie następuje w wyroku.

Tendencja do kompleksowego orzekania w sprawie o rozwód o całości spraw związanych z rozwiązaniem małżeństwa, która znalazła wyraz w art. 55 k.r.o. oraz art. 443, 444 i 445 k.p.c. (por. także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 1979 r. III CZP 77/78 - OSNCP 1979, z. 9, poz. 163, co do dopuszczalności dochodzenia jednym pozwem żądania orzeczenia rozwodu oraz zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną), nie uzasadnia rozstrzygnięcia przedstawionego Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego w sposób odmienny od wyrażonego w sentencji uchwały. Wspomniana tendencja nie daje oczywiście podstawy do przypisywania normom prawa innej treści, aniżeli z nich wynika. Nie prowadzi też do uznania, iż zachodzi luka w prawie wymagająca wypełnienia poprzez zastosowanie analogii. Jak już bowiem wskazano wyżej obowiązek alimentacyjny pomiędzy małżonkami wygasa na skutek ustania małżeństwa, a więc wygasa także na skutek rozwiązania małżeństwa przez rozwód. Skutek ten następuje z mocy samego prawa z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia rozwodowego. Nie zachodzi więc potrzeba dodatkowego stwierdzenia w wyroku orzekającym rozwód nastąpienia tego skutku. Jeżeli zaś uzasadnione byłoby żądanie ustalenia wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego pomiędzy małżonkami z datą wsteczną, to co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód rozstrzygnięcie takie zainteresowany małżonek może uzyskać na podstawie art. 443 § 3 k.p.c. Należy dodać, że gdyby pomimo wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego pomiędzy małżonkami na skutek orzeczenia rozwodu, małżonek uprawniony do alimentów na podstawie wcześniej wydanego prawomocnego orzeczenia sądowego, powołując się na to orzeczenie, domagał się nadal świadczeń alimentacyjnych lub je nawet egzekwował, małżonkowi, który był zobowiązany do świadczenia tych alimentów, przysługuje powództwo o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego stwierdzającego obowiązek świadczenia alimentów (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.), co w wystarczającym stopniu chroni jego interes.

Treść rozstrzygnięcia przedstawionego Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego prowadzi do wniosku, że w razie zgłoszenia w sprawie o rozwód żądania ustalenia wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego pomiędzy małżonkami sąd powinien bądź wyłączyć takie żądanie do osobnego rozpoznania, bądź rozpoznać je stosownie do art. 433 § 3 k.p.c., a to w zależności od tego, czy żądanie dotyczy uznania obowiązku alimentacyjnego za wygasły przed wytoczeniem powództwa o rozwód, czy po wytoczeniu tego powództwa, w czasie trwania procesu o rozwód.

Mając na uwadze powyższe względy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji uchwały (art. 391 k.p.c.).